કૃષ્ણમૂર્તિ પ્રશ્નોત્તરી સભા

Krishnamurti Subtitles

બોમ્બે (મુંબઈ), ભારત
૯ ફેબ્રુઆરી ૧ ૯૮૪

1:32	ઘણા પ્રશ્નો આવ્યા છે,

1:36	એક આખું પૅકૅટ છે.

1:43	તમે એક પ્રશ્નની પાસે કેવી રીતે જાવ છો?

1:50	શું પ્રશ્ન કરતાં
	જવાબ વધુ મહત્ત્વનો છે,

2:00	કે પછી પ્રશ્નમાં જ
	જવાબ સમાયેલો છે?

2:09	તેથી આ પ્રશ્નોમાં આપણે ઊંડા ઊતરીએ
	તે પહેલાં આપણે પૂછી રહ્યાં છીએ કે,

2:16	તમે પ્રશ્નને કેવી રીતે ગ્રહણ કરો છો,
	તમે પ્રશ્નને કેવી રીતે જુઓ છો,

2:22	તમે પ્રશ્નનો કેવી રીતે પ્રતિભાવ આપો છો.

2:31	કે પછી, તમે માત્ર
	પ્રશ્નનો જવાબ શોધવા મથી રહ્યાં છો -

2:39	જો તમે જવાબ શોધવા મથી રહ્યાં હો,

2:41	તો પ્રશ્ન કરતાં જવાબ
	વધુ મહત્ત્વનો છે.

2:49	માટે, આપણે એમ કહીએ છીએ કે
	તે બહુ મહત્ત્વનું છે કે

2:54	તમે પ્રશ્નની પાસે કેવી રીતે જાવ છો.

3:04	અને તેની રીત મહત્ત્વની છે -

3:06	તમે પ્રશ્નને કેવી રીતે તપાસો છો -

3:11	કારણ કે જવાબ
	પ્રશ્નની અંદર જ રહેલો છે,

3:16	પ્રશ્નથી દૂર નથી.

3:19	મને આશા છે કે આ સ્પષ્ટ છે,

3:23	કે આપણે બંને પ્રશ્નનો ઉકેલ
	શોધવા મથી રહ્યાં છીએ,

3:34	પરંતુ આપણે કહીએ છીએ કે
	પ્રશ્નનાં મૂળ સ્વરૂપ તથા સામગ્રીને સમજવાં

3:41	તે ઘણું વધારે
	મહત્ત્વનું છે.

3:50	તો આપણે બંને,
	તમે અને વક્તા,

3:56	પ્રશ્નને જ
	કાળજીપૂર્વક તપાસીશું,

4:02	અને પછી પ્રશ્નને
	સમજવામાં,

4:05	પ્રશ્નની તપાસમાં જ તેનો
	જવાબ રહેલો છે.

4:11	મને આશા છે કે આ સ્પષ્ટ છે.

4:17	અહીં ઘણા પ્રશ્નો આવેલા છે
	અને તમે અને વક્તા સાથે મળીને

4:28	પ્રશ્નના મૂળ સ્વરૂપનું
	નિરીક્ષણ કરીશું,

4:35	અને ત્યાર પછી કદાચ

4:36	આપણે પ્રશ્નની પોતાની અંદર જ
	જવાબને શોધી શકીશું.

4:43	શું આ એકદમ સ્પષ્ટ છે?

4:48	તો આપણે સૌ પહેલાં
	આ પ્રશ્નોને વાંચીશું.

4:54	પહેલો પ્રશ્ન: સૌંદર્ય એટલે શું?

4:58	શા માટે આપણને સુંદર વસ્તુઓ
	ગમે છે?

5:04	સૌંદર્ય એટલે શું, અને એવું કેમ છે કે
	આપણને સુંદર વસ્તુઓ ગમે છે?

5:16	આ છે પ્રશ્ન.

5:20	તો, આપણે સાથે મળીને
	પ્રશ્નને તપાસીશું, તેનું નિરીક્ષણ કરીશું,

5:24	પ્રશ્નમાં, તેની અંદર રહેલી
	સામગ્રીમાં શોધ કરીશું.

5:31	શું આ સ્પષ્ટ છે?

5:35	પ્રશ્નકર્તા પૂછે છે, સૌંદર્ય એટલે શું.

5:42	હવે જયારે તમે આ હૉલમાં ચારેબાજુ જુઓ,
	તો શું તે સુંદર છે?

5:52	જયારે તમે સાંજે
	આકાશમાં જુઓ,

5:57	તેમાં એક અટૂલો તારો હોય,
	તો શું તે સુંદર છે?

6:04	અથવા જયારે તમે અદ્દભુત સૂર્યાસ્તને જુઓ,

6:10	રંગોથી સભર, અતિશય ઊંડાણવાળો,
	અતિશય વિસ્તરેલો,

6:17	અને અખિલ સૃષ્ટિ
	પ્રકાશ અને રંગોથી સભર હોય,

6:22	તો શું તે સુંદર છે?

6:25	અથવા માત્ર માણસે બનાવેલી વસ્તુઓ જ
	સુંદર છે?

6:36	માણસે દેવળો,
	મંદિરો, ચર્ચ

6:45	તથા વિવિધ પ્રકારની મસ્જિદો
	આખા વિશ્વમાં બનાવ્યાં છે.

6:52	તો, માનવનિર્મિત ચીજો જેવી કે ચિત્ર,

6:58	કાવ્ય, શિલ્પ, મકાન,

7:04	જે બધાં માણસે બનાવેલાં છે,
	અને શું તેથી તે સુંદર છે?

7:11	એટલે કે, શું માણસ
	સૌંદર્યનું માપ છે,

7:17	કે માણસ બધી ચીજોનું પરિમાણ છે?

7:23	શું આપણે એકબીજાને સમજીએ છીએ?

7:33	આપણે પૂછીએ છીએ કે એ શોધી કાઢો
	કે સૌંદર્ય એટલે શું.

7:38	આ ઘણો જટિલ પ્રશ્ન છે
	અને આપણા પોતાના માટે

7:44	સૌંદર્ય એટલે શું તે શોધવું
	એ ખૂબ સંવેદનશીલતા માગે છે.

7:51	તમે એક અદ્દભુત સૂર્યાસ્તને,

7:57	વહેલી પરોઢે વૃક્ષોની ઉપર
	ઊગતા સૂર્યને જુઓ છો.

8:04	અથવા તમે એક વિશાળ પર્વતને જુઓ છો,
	અને ઉપર સાફ ભૂરું આકાશ,

8:13	કોમળ, અચલ, નીરવ,

8:17	અસાધારણ સૌંદર્ય, વિપુલ
	ભવ્યતાનું ભાન,

8:24	વિસ્મયનો ભાવ.

8:28	જયારે આવું બને,

8:31	એટલે કે જયારે તમે કોઈ
	મહાન, અદ્દભુત વસ્તુને જુઓ,

8:37	ત્યારે શું થાય છે?

8:43	જયારે તમે એક અદ્દભુત સૂર્યાસ્તને
	સમુદ્ર ઉપર જુઓ, અને સૂર્યાસ્તનો

8:52	અતિ ચમકતો પ્રકાશ જુઓ,

8:57	ત્યારે તમારી અંદર શું બને છે?

9:06	મહેરબાની કરીને, આપણે સાથે મળીને
	કાળજીપૂર્વક તપાસ કરી રહ્યાં છીએ.

9:10	તમે માત્ર વક્તા તમારા પ્રશ્નનો જવાબ
	આપે તેની રાહ નથી જોઈ રહ્યાં.

9:17	આપણે સાથે મળીને
	પ્રશ્નનું નિરીક્ષણ કરી રહ્યાં છીએ,

9:22	પ્રશ્ન જે પણ હોય -
	રાજનૈતિક, આર્થિક, સામાજિક, વગેરે.

9:29	અહીં પ્રશ્નકર્તા પૂછી રહ્યો છે,
	‘સૌંદર્ય એટલે શું?’

9:38	આપણે કહી રહ્યાં છીએ કે
	સૌંદર્ય ત્યારે જ સંભવે

9:43	જયારે સ્વ, ‘હું’ ન હોય.

9:51	માનવનિર્મિત ચીજો જેવી કે ચિત્ર,

9:59	એક વૃક્ષ કે માણસનો
	અદ્દભુત ફોટોગ્રાફ,

10:08	અથવા કોઈ ધસમસ વહેતી
	પ્રકાશથી ભરેલી છલોછલ નદીનો ફોટોગ્રાફ,

10:17	જયારે તમે આ બધું જુઓ,
	પૃથ્વીનો ચમત્કાર,

10:23	પૃથ્વીનું સૌંદર્ય,
	જયારે તમે કશુંક

10:31	અસાધારણપણે સુંદર જુઓ છો
	ત્યારે તમારી અંદર શું બને છે?

10:37	તે પળ પૂરતું તમારું અસ્તિત્વ નથી હોતું.

10:44	તમે અને તમારી સમસ્યાઓ,
	તમારી ચિંતાઓ,

10:48	તમારાં રોજેરોજનાં પરિશ્રમ,
	વિટંબણા, ગૂંચવણ,

10:53	જયારે તમે કોઈ ભવ્યતમ સુંદર વસ્તુને નિહાળો,

10:59	ત્યારે તે વસ્તુ આ બધાંને
	વિખેરી નાખે છે, દૂર ભગાડી દે છે.

11:07	તે પળે તમે હોતા નથી.
	શું તમે આની સાથે સંમત છો?

11:14	શું તમે આ બધું સાંભળી રહ્યાં છો?

11:18	જો તમે સાંભળી રહ્યાં હો, અને
	તમે સૌંદર્યને જુઓ, કે અનુભવો -

11:30	અસાધારણ સૌંદર્ય, માત્ર
	સ્ત્રી કે પુરુષનું શારીરિક સૌંદર્ય નહીં -

11:38	જયારે તમે તે અનુભવો, ત્યારે તે સૅકન્ડ
	માટે તમારી જાત ત્યાં નથી હોતી.

11:47	હું તેને મહાન સૌંદર્ય
	ગણું છું.

11:53	અને એ પણ -

11:57	આ બહુ ઘોંઘાટવાળી જગ્યા છે, નહીં? -

12:01	અને પ્રશ્ન એ પણ છે કે,

12:05	શા માટે આપણને જે સુંદર હોય
	તે ગમે છે?

12:11	તથા તે પ્રશ્નમાં એ પણ અભિપ્રેત છે કે,

12:14	શા માટે આપણે જે કદરૂપું, ગંદું છે
	તેને સહન કરીએ છીએ?

12:20	જેમ કે મુંબઈના કચરાવાળા રસ્તાઓ.

12:24	શા માટે આપણે તેને સહન કરીએ છીએ,
	શા માટે આપણે તેને ચલાવી લઈએ છીએ?

12:29	તમે કદાચ કહો,
	'એ અમારી જવાબદારી નથી,

12:33	એ જવાબદારી
	સરકારની છે',

12:36	અને સરકાર ભ્રષ્ટ છે
	અને તેથી બધું વેરવિખેર થઈ જાય છે.

12:43	પરંતુ આપણે આસપાસના વાતાવરણ પ્રત્યે
	સંવેદનાપૂર્વક જાગૃત છીએ?

12:57	જે ઓરડામાં આપણે રહેતા હોઈએ,
	શું તે વ્યવસ્થિત, સ્વચ્છ,

13:04	બરાબર ગોઠવાયેલો છે કે નથી,
	આ બધા પ્રત્યે આપણે જાગૃત છીએ?

13:10	કે પછી આપણે દરેક વસ્તુ બસ સહન કરી લઈએ છીએ?

13:18	અને તેથી આપણામાંના મોટાભાગના લોકો -

13:22	જયારે તમે કાયમ,
	રોજેરોજ ગંદકી,

13:29	ધૂળ, એક માણસનું બીજા માણસ
	સામે પાશવીપણું જુઓ,

13:36	ત્યારે તમે તેનાથી ટેવાઈ જાવ છો, તમારી
	સંવેદનશીલતા મંદ પડી જાય છે, કટાઈ જાય છે,

13:44	અને એટલે તમે જે સુંદર છે તેને
	વાસ્તવમાં ક્યારેય જોતા નથી.

14:09	બીજો પ્રશ્ન: શું વિચારની દખલ વિના
	વાસ્તવનો બોધ થવો

14:17	શક્ય છે?

14:20	શું વિચારની દખલ વિના
	વાસ્તવનો બોધ થવો શક્ય છે?

14:32	તમે પ્રશ્ન સમજો છો?

14:36	શું એક વૃક્ષનો બોધ થવો શક્ય છે,
	અથવા તમારી પત્ની કે તમારા પતિનો,

14:50	તમારા ઉપરી કે તમારા કર્મચારીનો,
	તમારા નોકરનો,

14:57	અથવા તમારી આજુબાજુની કુદરતનો,

15:00	આ બધાંનો વિચારની દખલ વિના
	બોધ થવો શક્ય છે?

15:11	જો પ્રશ્ન સ્પષ્ટ હોય,

15:16	તો એનો અર્થ કે શું તમે એક વૃક્ષને જોઈ શકો,
	અથવા પ્રતિપદાના ચન્દ્રને,

15:27	કે પછી સૂર્યાસ્તને,

15:31	અથવા તમારી પત્ની કે તમારા પતિને,
	અને તમારાં સંતાનોને જોઈ શકો,

15:37	વિચાર તમારા બોધની
	આડે આવ્યા વિના?

15:47	આ છે પ્રશ્ન.

15:52	ચાલો આપણે પ્રશ્નને તપાસીએ.

15:57	આપણે બોધ થવાનો શો અર્થ કરીએ છીએ
	- બોધ થવો, અવલોકવું?

16:12	જયારે તમે તમારી પત્ની
	કે તમારા પતિનો,

16:15	અથવા તમારી પ્રેયસી કે તમારા
	પુત્રનો બોધ કરો,

16:20	ત્યારે તમે તેઓને વાસ્તવમાં
	જેવા છે તેવા જુઓ છો,

16:26	કે પછી તમારી પાસે તેઓનું એક ચિત્ર છે,
	તેઓની એક માનસિક છબી છે,

16:38	અને તે માનસિક છબી દ્વારા,

16:40	સ્મૃતિઓ અને નિષ્કર્ષોના
	રંગીન કાચ મારફત

16:47	તમે જુઓ છો?

16:52	મહેરબાની કરીને, વક્તા જે કહી રહ્યો છે
	તેને કૃપયા ચકાસો.

16:58	તમારી પોતાની પત્નીને કે તમારા પતિને,

17:02	તમારા પાડોશીને કે તમારા ઉપરી
	વગેરેને ચકાસી જુઓ,

17:07	કે શું તમે તેઓને કોઈ વિચાર કે

17:10	માનસિક છબી કે શબ્દની એક પણ
	હિલચાલ વિના જોઈ શકો છો.

17:22	ધારો કે હું પરિણીત છું - જે હું નથી -
	પણ ધારો કે હું પરિણીત છું.

17:31	હું મારી પત્ની સાથે વીસ કે ત્રીસ વર્ષોથી
	અથવા પંદર દિવસોથી જીવું છું,

17:38	અને તે સમયગાળા દરમ્યાન

17:44	મેં વિવિધ
	બનાવો, દુર્ઘટનાઓમાંથી

17:51	તેની એક માનસિક છબી બનાવી છે.

17:55	પત્નીએ મારા વિષે એક માનસિક છબી બનાવી છે.

18:00	આ માનસિક છબીઓ, આ સ્મૃતિઓ

18:05	મને પત્નીને વાસ્તવમાં,
	તે જેવી છે તેવી જોતાં અટકાવે છે.

18:12	અને પછી પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે:

18:15	શું કોઈ માણસને
	જોવું શક્ય છે,

18:20	ભલે તે મારી પત્ની હોય
	કે પાડોશી, કે કોઈ અજાણ્યો માણસ હોય,

18:28	તેઓને વિચારની કોઈ પણ
	હિલચાલ વિના જોવા.

18:36	પ્રશ્નકર્તા જે પૂછે છે
	તે આ છે.

18:42	તમે ત્યાં બેઠાં છો અને
	વક્તા અહીં બેઠેલો છે.

18:48	દેખીતી રીતે જ, તમે
	વક્તાની એક માનસિક છબી, એક નિષ્કર્ષ,

18:58	અને સ્મૃતિઓ સાથે અહીં આવ્યાં છો,
	ખરું, સર?

19:10	તમે મારા પ્રશ્નનો પ્રતિભાવ આપી રહ્યાં છો?

19:15	શું તમે વક્તાનું અવલોકન કરી શકો,

19:19	તેને વિષે તમે બનાવેલી
	સઘળી કીર્તિ વિના,

19:26	તેના વિષે કહેવાયેલી
	બધી વાતો વિના,

19:30	અને તમે તેના વિષે કદાચ જે કંઈ વાંચ્યું હોય,
	અથવા તેણે જે કંઈ કહ્યું હોય,

19:37	- તે સઘળું બાજુ ઉપર મૂકવું
	અને તેને જોવો, તેનું અવલોકન કરવું.

19:37	- તે સઘળું બાજુ ઉપર મૂકવું
	અને તેને જોવો, તેનું અવલોકન કરવું.

19:45	શું તમે તેમ કરશો, તમે તેવું કરી શકો?

19:50	એટલે કે, કોઈ વસ્તુને જોવી,
	કે કોઈ વ્યક્તિને જોવી,

19:57	ભૂતકાળની કોઈ સ્મૃતિ,
	નિષ્કર્ષ કે સ્મરણ વિના.

20:03	માત્ર નવેસરથી જોવું -
	શું તે શક્ય છે?

20:11	એનો અર્થ કે તમારા અવલોકનમાં
	વિચારના હસ્તક્ષેપ વિના.

20:20	જો તમે ક્યારેય એવો પ્રયત્ન કર્યો હોય,
	અથવા જો તમે ક્યારેય એવું કરો,

20:25	તો તમે જોશો કે
	સૌથી અનોખી વસ્તુઓ બનશે.

20:28	તમે જેના વિષે ક્યારેય વિચાર્યું ન હોય,
	તેવી કોઈ વસ્તુને શોધવાનું તમે શરૂ કરો છો.

20:34	તમે કોઈ બિલકુલ નવી વસ્તુને
	શોધવાનું શરૂ કરો છો.

20:41	જો તમે તમારી પત્નીને
	કે તમારા પતિને જુઓ,

20:46	તમે તેના વિષે તેમ જ તેણે તમારા વિષે
	ભેગી કરેલી

20:52	સઘળી સ્મૃતિઓ વિના,

20:56	તો તમે તમારી પત્નીને, કે તમારા પતિને
	પહેલી વાર નવેસરથી જુઓ છો!

21:04	તેનાથી સંબંધ
	હંમેશાં નવીન, તાજો રહે છે.

21:13	પુરાણી સ્મૃતિઓ કાર્યરત નથી થતી
	અને હસ્તક્ષેપ નથી કરતી.

21:19	તમે ક્યારેય આવો પ્રયત્ન કર્યો છે?
	કે પછી તમે માત્ર સાંભળો છો -

21:24	'હા, આ બહુ ભવ્ય લાગે છે, પણ હું આ
	કરી શકું નહીં', અને આગળ જતાં રહો છો.

21:33	જો તમે ખરેખર
	એક કે બે વાર એવું કરો,

21:39	પત્ની કે પતિ વિષે
	તમે ભેગી કરેલી

21:44	સઘળી સ્મૃતિને દૂર મૂકી દો,

21:49	તો તમે તે વ્યક્તિને
	પહેલી વાર નવેસરથી જુઓ છો.

21:59	અને જયારે તમે તે વ્યક્તિને
	નવેસરથી જુઓ છો,

22:02	ત્યારે કશુંક તદ્દન નવું બને છે,

22:05	એક નવા પ્રકારનો સંબંધ
	આકાર પામે છે.

22:26	ત્રીજો પ્રશ્ન: કોઈ માણસ એક એવા પતિ સાથે
	કેવી રીતે રહી શકે જે તેની સંભાળ નથી રાખતો?

22:37	માણસ એવા પતિ સાથે કેવી રીતે
	રહી શકે જે તેની સંભાળ નથી રાખતો?

22:43	હું નથી જાણતો.

22:57	ચાલો આપણે પ્રશ્નની અંદર તપાસ કરીએ.

23:09	પતિ એટલે શું,
	અને પત્ની એટલે શું?

23:18	અમેરિકામાં અને
	દુનિયાના અન્ય ભાગોમાં

23:25	છોકરો અને છોકરી એકસાથે રહે છે -

23:28	લગ્નવિધિમાંથી
	પસાર થયા વિના,

23:33	કે રજિસ્ટ્રાર પાસે લગ્નની
	નોંધણી કરાવ્યા વિના.

23:39	એ એક વસ્તુ છે:
	છોકરો અને છોકરી લગ્ન કર્યા વિના

23:45	કે લગ્નની સત્તાવાર નોંધણી કરાવ્યા વિના
	એકસાથે રહે છે.

23:54	અને પછી બીજી બાજુ છે:

23:58	તમે એક પુરુષ અને એક સ્ત્રી
	વચ્ચે એક વિધિ કરો છો,

24:03	અને એ વિધિ
	- ચર્ચમાં કે રજિસ્ટ્રાર પાસે જવું -

24:10	તમને સત્તાવાર રીતે
	પતિ અને પત્ની બનાવે છે.

24:17	આ બંનેમાં
	શો ફરક છે?

24:23	તમે મારો પ્રશ્ન સમજો છો?

24:25	એક પુરુષ અને એક સ્ત્રી
	લગ્નવિધિમાંથી

24:31	પસાર થયા વિના
	એકસાથે રહે,

24:35	અને એક પુરુષ અને એક સ્ત્રી
	મોંઘી લગ્નવિધિમાંથી

24:42	પસાર થાય -

24:48	આ બંનેમાં
	શો ફરક છે?

24:53	એક પાસે કાયદેસરનો કાગળ છે,
	જે કહે છે કે તમે પતિ અને પત્ની છો.

25:02	સમાજ કહે છે કે તમે પરિણીત છો,

25:08	તમારી પોતાની પત્નીની,
	સંતાનોની સંભાળ લેવાની

25:12	વગેરે કેટલીક જવાબદારીઓ છે.

25:15	અને બીજી બાજુ, જે લોકો
	ચર્ચ વગેરેમાં નથી જતા,

25:21	કે લગ્નવિધિમાંથી પસાર નથી થતા,

25:26	તે લોકો પણ કાં તો ખૂબ બિનજવાબદાર છે,
	અથવા તો ખૂબ જવાબદાર છે.

25:33	બંને જવાબદાર છે.

25:38	જો તેઓ સહજીવનને
	ગંભીરતાપૂર્વક લે,

25:44	તો બંને જવાબદાર છે.

25:48	આપણે પૂછીએ છીએ કે,
	પતિ એટલે શું, અને પત્ની એટલે શું?

25:56	તમે આ પ્રશ્નનો જવાબ આપો.

25:58	હું ધારું છું કે અહીં આવેલા
	લોકોમાંથી મોટાભાગના પરિણીત છે,

26:05	અથવા તમારે સ્ત્રીમિત્ર છે -
	કદાચ ભારતમાં એટલું બધું નહીં,

26:10	પરંતુ યુરોપમાં અને અમેરિકામાં
	આ બહુ સામાન્ય છે.

26:16	તો પતિ એટલે શું?

26:21	પતિ કામ કરે છે,
	ઑફિસ જાય છે,

26:26	અથવા કોઈક પ્રકારનું કામ કરવા
	નવથી પાંચ વાગ્યા સુધી જાય છે,

26:37	મોટાભાગનો દિવસ ઑફિસમાં વિતાવે છે,
	સુખકર કે દુઃખકર,

26:44	કારખાનામાં કે બીજે ક્યાંક,
	અને પછી ઘરે આવે છે.

26:49	પત્ની - સ્ત્રી - ભોજન બનાવે છે,

26:53	અને - જો સંતાનો હોય તો -
	સંતાનોની સંભાળ રાખે છે વગેરે.

27:00	આ આપણો રોજિંદો નિત્યક્રમ છે.

27:07	તમે આની સાથે સંમત છો?

27:09	ઓહ, ભગવાનને ખાતર. હા?

27:13	આખી દુનિયામાં આ જ
	બની રહ્યું છે.

27:16	સ્ત્રી ઘરે રહે છે,

27:18	અથવા તે પણ વધુ ધન
	કમાવા માટે ઑફિસ જાય છે,

27:24	અને સામાન્ય રીતે પત્ની
	જો સંતાનો હોય તો સંતાનોની સંભાળ રાખે છે,

27:32	અને ઘરે રહે છે.

27:35	આ બે વ્યક્તિઓ
	વચ્ચે શો સંબંધ છે?

27:40	પતિ જે નવથી પાંચ
	કામ કરે છે,

27:45	અને પત્ની જે પણ નવથી પાંચ
	કામ કરવા જાય છે,

27:52	તેઓનો સંબંધ શો છે?

27:57	તમે ક્યારેય આ વિષે વિચાર્યું છે?

28:01	જીવન વધુ ને વધુ જટિલ,
	વધુ ને વધુ મોંઘું

28:04	બની રહ્યું છે,

28:06	માટે પુરુષ અને સ્ત્રી બંનેએ
	કામ કરવું પડે છે.

28:14	અને જો તેઓને સંતાનો હોય,
	જે કદાચ કમનસીબે હોય છે,

28:20	તો સંતાનોનું શું થાય છે?

28:23	સ્ત્રી ઘરે આવે છે,
	કે પુરુષ ઘરે આવે છે, બંને થાકેલા,

28:30	અને શું તેઓ કામવાસના સિવાય
	એકબીજાની બીજી કોઈ સંભાળ રાખશે?

28:36	શું તેઓ ખરેખર સંભાળ રાખશે?

28:40	તમે વક્તાને આ પ્રશ્ન પૂછો છો,

28:46	અને તેણે જવાબ આપવાનો છે
	એમ ધારો છો.

28:50	તમારે આ પ્રશ્ન તમારી જાતને
	કરવો જોઈએ, અને વક્તાને નહીં.

28:58	પ્રશ્ન છે:

29:02	માણસ એવા પતિ સાથે કેવી રીતે
	રહી શકે જે તેની સંભાળ નથી રાખતો?

29:11	કાં તો તમે પુરુષને ગુડબાય કહી દો,
	અથવા તો તમે સહન કરી લો.

29:22	સામાન્ય રીતે આવું બને છે,
	તમે તે સહન કરી લો છો;

29:27	એકબીજા પ્રત્યે
	વધુ ને વધુ ઉદાસીન,

29:32	વધુ ને વધુ અલગ, વધુ ને વધુ
	નિરુત્સાહી થતા જાવ છો;

29:41	અને એવા પુરુષ કે સ્ત્રી સાથે
	જીવવાની વિટંબણા,

29:47	જે ખરેખર બિલકુલ સંભાળ રાખતો નથી.

29:51	આ તમારી સમસ્યા છે, મારી નથી.

29:55	તો તમે શું કરશો,

30:02	કોઈ બીજી સ્ત્રીની પાછળ પડશો,
	કોઈ બીજા પુરુષની પાછળ પડશો?

30:08	અને આવું ત્યાં પણ બનશે,

30:13	થોડા સમય પછી
	એ પણ સંભાળ નહીં રાખે.

30:19	અને આમ તમે હંમેશાં
	સમસ્યામાં પકડાયેલા રહેશો.

30:26	એનો અર્થ કે, શું પ્રેમ છે ખરો?

30:37	જયારે બે માણસો સાથે મળીને જીવે,

30:42	ત્યારે શું એ કામવાસનાની
	જૈવિક પ્રવૃત્તિ છે,

30:52	કે પછી તેમના જીવનમાં પ્રેમ છે,
	એકબીજા પ્રત્યે સંભાળ છે?

31:02	કદાચ આનો જવાબ તમે
	વક્તા કરતાં વધુ સારી રીતે જાણો છો.

31:20	ચોથો પ્રશ્ન:
	શું જીવનમાં લગ્ન કરવું જરૂરી છે?

31:25	પુરુષ અને સ્ત્રી વચ્ચે
	શારીરિક સંબંધ શો છે?

31:30	મને ખબર નથી.

31:36	તમને ખબર હોવી જોઈએ.

31:41	આ કેવો વિચિત્ર પ્રશ્ન છે,
	નહીં કે?

31:46	જીવનમાં લગ્ન કરવું જરૂરી છે?

31:54	તમે શું કહો છો?

31:59	જો વક્તા તમને આ પ્રશ્ન કરે,
	તો તમે શું જવાબ આપશો?

32:06	સજ્જનો અને સન્નારીઓ, શું એ જરૂરી છે
	કે મારે લગ્ન કરવાં જોઈએ?

32:12	તમારો જવાબ શું હોય?

32:16	કદાચ તમારો જવાબ હોય કે,

32:18	'તમારે જે કરવું હોય એ કરો.
	મને શું કામ તસ્દી આપો છો?

32:25	એ તમારી ઉપર છે.'

32:31	પરંતુ તમે જુઓ કે પ્રશ્ન ખરેખર
	આનાથી ઘણો અધિક જટિલ છે.

32:38	આપણને સૌને સાહચર્ય જોઈએ છે,
	આપણને સૌને યૌન સંબંધ જોઈએ છે,

32:48	જે જૈવિક જરૂરિયાત છે.

32:52	અને આપણે એવું કોઈ માણસ પણ જોઈએ છે
	જેની ઉપર આપણે નિર્ભર રહી શકીએ,

32:58	જેનામાં આપણને સલામતી મળે,

33:03	જેનામાં રાહત અને
	સમર્થનની ભાવના હોય,

33:10	કારણ કે આપણામાંના મોટાભાગના લોકો
	પોતાના પગ ઉપર એકલા ઊભા રહી શકતા નથી,

33:17	તેથી આપણે કહીએ છીએ, 'મારે લગ્ન કરવાં જોઈએ',

33:19	અથવા 'મારે એક સ્ત્રીમિત્ર હશે',
	અથવા જે કંઈ હોય તે,

33:23	'મારે કોઈ એવું જોઈએ
	જેની સાથે મને ઘરના જેવું લાગે'.

33:30	આપણે ક્યારેય કોઈની સાથે
	નિરાંતજીવે હોતા નથી,

33:34	કારણ કે આપણે પોતાના જ
	વિચારો, પોતાની જ સમસ્યાઓ,

33:39	પોતાની જ મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ
	વગેરેમાં જીવીએ છીએ.

33:42	અને આપણે એકલા ઊભા રહેતાં ડરીએ છીએ,

33:52	કારણ કે જીવન ઘણું એકલવાયું છે,

33:58	જીવન ઘણું જટિલ, મુશ્કેલીભર્યું છે,

34:03	અને આપણે એવું કોઈ જોઈએ જેની સાથે
	આપણે બધી બાબતોની ચર્ચા કરી શકીએ.

34:09	આ ઉપરાંત જયારે તમે લગ્ન કરો,
	ત્યારે તમારે યૌન સંબંધ થાય છે,

34:20	સંતાનો વગેરે.

34:21	માટે, પુરુષ અને સ્ત્રી
	વચ્ચેના આ સંબંધમાં

34:28	જો પ્રેમ ન હોય, તો તમે પત્નીનો ઉપયોગ
	કરો છો અને પત્ની તમારો ઉપયોગ કરે છે.

34:35	તમે પત્નીનું શોષણ કરો છો અને
	પત્ની તમારું શોષણ કરે છે.

34:39	એ એક હકીકત છે.

34:44	તેથી પ્રશ્નકર્તા પૂછે છે કે,
	શું માણસે લગ્ન કરવાં જોઈએ.

34:57	તથા પુરુષ અને સ્ત્રી વચ્ચે
	શારીરિક સંબંધ શો છે -

35:02	તમે પ્રશ્ન નથી જાણતા?

35:07	આ તમારી ઉપર છે, સર.

35:12	પરંતુ સાથે મળીને જીવવાની
	આ જટિલ સમસ્યામાં

35:19	ખરેખર ઊંડા ઉતરવું,
	માત્ર બે માણસો સાથે જ નહીં,

35:24	પણ માનવજાત સાથે મળીને જીવવું -
	તમારા પાડોશી સાથે,

35:31	તમારા ઉપરી સાથે, જો નોકર હોય
	તો નોકર સાથે,

35:35	તમારા પિતા, માતા, સંતાનો સાથે -

35:38	સાથે મળીને જીવવું,
	એ એક ઘણી જટિલ વસ્તુ છે.

35:47	એક કુટુંબ તરીકે સાથે મળીને જીવવું તમને
	અમુક સલામતી, અમુક સુરક્ષા આપે છે,

35:57	અને એટલે તમે કુટુંબનો
	જૂથમાં, સમુદાયમાં,

36:01	એક રાજ્યમાં,
	એક રાષ્ટ્રમાં વિસ્તાર કરો છો;

36:06	અને તે રાષ્ટ્ર બીજા રાષ્ટ્રનું
	વિરોધી હોય છે,

36:12	અને આમ હંમેશાં વિભાજન,
	સંઘર્ષ અને યુદ્ધો ચાલુ રહે છે.

36:18	એટલે માણસે એ શોધી કાઢવું પડે કે
	બીજા માણસ સાથે કોઈપણ સંઘર્ષ વિના,

36:34	મથામણની, અનુરૂપતાની કે અનુકૂલનની
	કોઈ ભાવના વિના કેવી રીતે જીવવું.

36:42	આ તીવ્ર સમજશક્તિ તથા
	સાકલ્ય માગી લે છે.

36:50	પરંતુ આપણે યૌન, જૈવિક જરૂરિયાતો
	વગેરે માટે બસ લગ્ન કરી લઈએ છીએ.

37:06	તમે આ પ્રશ્નો ઉપજાવી કાઢેલા છે?
	તેઓ કહે છે, ના.

37:17	પાંચમો પ્રશ્ન: મગજ અને
	મન વચ્ચે શો ફરક છે?

37:26	મગજ અને મન
	વચ્ચે શો ફરક છે?

37:36	આ ઘણો જટિલ પ્રશ્ન છે.

37:42	આપણે જાણીએ છીએ કે મગજ શું છે.

37:46	વૈજ્ઞાનિકો હવે કહે છે કે,

37:50	મગજમાં એક ડાબી બાજુ છે
	અને બીજી જમણી બાજુ છે.

37:56	મગજની ડાબી બાજુનો
	ઉપયોગ રોજ થાય છે.

38:01	હું એની બધી વિગતોમાં નહીં જાઉં,
	તમને ઇચ્છા હોય તો એને વિષે વાંચી શકો.

38:05	મેં એ વાંચ્યું નથી,

38:06	પણ મારા કેટલાક વૈજ્ઞાનિક મિત્રોએ
	મને એને વિષે કહ્યું છે.

38:11	મગજની ડાબી બાજુ
	બધી રોજિંદી પ્રવૃત્તિઓ

38:17	અને કામકાજોમાં
	કાર્યરત હોય છે.

38:22	અને મગજની જમણી બાજુ

38:26	પૂર્ણપણે કાર્યરત નથી હોતી,
	પૂર્ણપણે કામ નથી કરતી,

38:29	કારણ કે મગજની જમણી બાજુ
	ઘણી વધુ બુદ્ધિમાન,

38:36	ઘણી વધુ ભેદક,
	ઘણી વધુ જાગૃત છે.

38:42	અને મગજ બધી ક્રિયા
	અને પ્રતિક્રિયાનું, તેમ જ

38:55	ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રતિભાવોનું કેન્દ્ર પણ છે

38:59	- વક્તા જે કહી રહ્યો છે તે આ છે.

39:05	એટલે કે, મગજ ચેતનાની
	સમગ્ર સામગ્રી ધરાવે છે.

39:19	ચેતના એટલે તમારી માન્યતા,
	તમારી આસ્થા,

39:24	તમારું નામ, તમારી વિદ્યા, તમારી ક્ષમતા,

39:30	બધી સ્મૃતિઓ, બધી દુભાયાની લાગણીઓ,
	ખુશી, પીડા,

39:34	વ્યથા, મથામણ,
	મમતા વગેરે બધું જ.

39:40	આ બધું જ તમારી
	ચેતનાની સામગ્રી છે.

39:45	તમારી ચેતનાની સામગ્રી
	તમે છો,

39:50	સ્વ છે, ‘હું’ છે.

39:58	આ ચેતનાની સામગ્રી
	કોઈ ઉત્તમોત્તમ ચેતનાનો આવિષ્કાર કરી શકે,

40:06	અથવા કલ્પિત કે અકલ્પિત
	અવસ્થાઓનો આવિષ્કાર કરી શકે,

40:13	પરંતુ એ હજુ પણ તમારી
	ચેતનાની સામગ્રીની અંદર જ છે.

40:22	શું આપણે આ જોઈએ છીએ?

40:25	તમે - તમે છો તમારું નામ, તમારું શરીર,

40:31	તમારો ક્રોધ, તમારો લોભ,
	તમારી હરીફાઈ, તમારી મહત્ત્વાકાંક્ષા,

40:37	તમારી ખુશી, તમારી પીડા વગેરે,

40:43	મમતા, તે બધું જ – તમે તે છો.

40:50	અને તેનો અર્થ છે
	તમારી ચેતનાની સામગ્રી.

40:56	તમારી ચેતનાની સામગ્રી
	ભૂતકાળ છે -

41:05	ભૂતકાળની સ્મૃતિઓ, ભૂતકાળના બનાવો,

41:11	બધા પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ, અનુભવો
	- તમે ભૂતકાળ છો.

41:20	તમે વિદ્યા કે માહિતી છો, જે ભૂતકાળ છે.

41:25	આમ, આ છે મગજ.

41:28	આપણે કહી રહ્યાં છીએ - અને વક્તા
	કદાચ ખોટો હોઈ શકે,

41:36	તેણે આ બાબતની ચર્ચા
	ઘણા તથાકથિત વૈજ્ઞાનિકો સાથે કરી છે,

41:41	અને તેમ છતાં, વક્તા
	ખોટો હોઈ શકે,

41:47	કૃપયા તે જે કહે છે એને સ્વીકારી લેશો નહીં,

41:52	તે જે કહે છે એની ઉપર શંકા કરજો,
	પ્રશ્ન કરજો, તપાસ કરજો.

41:57	તે કહે છે, પોતાની બધી જ
	સામગ્રી સહિતની સંપૂર્ણ સીમિત ચેતના

42:05	એ છે મગજ -

42:08	સુખકર, દુઃખકર,
	કદરૂપું, સુંદર, મથામણ,

42:13	એ બધું જ સામગ્રી છે.

42:19	અને મન એ મગજ કરતાં કશુંક
	તદ્દન અલગ છે.

42:27	મન મગજની બહાર છે
	- વક્તા કહી રહ્યો છે,

42:31	વૈજ્ઞાનિકો આ નથી કહી રહ્યા.

42:40	વક્તા કહે છે કે
	મગજ એક વસ્તુ છે

42:44	અને મન કશુંક
	સંપૂર્ણપણે ભિન્ન છે.

42:50	મગજ પોતાની બધી જ સામગ્રી સહિત,

42:54	પોતાની મથામણો સહિત,
	પોતાની પીડા, વ્યગ્રતા સહિત,

42:57	ક્યારેય પ્રેમના સૌંદર્યને
	જાણી, સમજી ન શકે.

43:06	પ્રેમ અસીમ છે.

43:09	એવું નથી કે, 'હું એક માણસને જ પ્રેમ
	કરું છું', આ અતિ વિશાળ, અતિ વિપુલ છે.

43:18	મગજ પોતાનાં તમામ
	સંઘર્ષો, વિટંબણાઓ, ગૂંચવણો સહિત

43:22	પ્રેમને સમજી કે પામી ન શકે,
	કે પ્રેમ કરવાને માટે જીવંત ન હોઈ શકે -

43:29	આ માત્ર મન જ કરી શકે, જે અસીમ છે.

43:35	એટલે મગજ અને મન
	વચ્ચે ફરક છે.

43:42	પછી પ્રશ્નકર્તાએ
	જે નથી પૂછ્યો,

43:46	એવો એક વધારાનો પ્રશ્ન હજુ
	આમાં સંકળાયેલો છે:

43:49	તો પછી મગજ અને મન
	વચ્ચે શો સંબંધ છે?

44:00	મગજ સીમિત છે,

44:03	સીમિત કારણ કે તે વિભિન્ન પ્રકારના
	અલગઅલગ ભાગોનું બનેલું છે,

44:12	ખંડિત, તૂટેલુંફૂટેલું,

44:17	અને તેથી તે સતત
	મથામણની, સંઘર્ષની સ્થિતિમાં રહે છે.

44:23	જયારે મન એ વર્ગની
	સંપૂર્ણપણે બહાર છે.

44:31	બંને વચ્ચે સંબંધ ત્યારે જ સંભવે
	જયારે મગજ પોતાની સ્મૃતિઓની

44:37	સમગ્ર સામગ્રીથી પૂરેપૂરું મુક્ત હોય,
	જો એ શક્ય હોય તો.

44:45	આ અતિશય તપાસણી
	અને સંવેદનશીલતા માગે છે.

44:54	પ્રજ્ઞા એ મગજની બાબત નથી.

45:04	વિચારની બુદ્ધિ એ કાંઈ
	મનની પ્રજ્ઞાને સમાવી ન શકે.

45:19	તમે આ બધું સમજો છો?

45:23	કોઈ સમજે છે કે
	હું શું વાત કરી રહ્યો છું?

45:28	નહીં, ભલે.

45:31	જુઓ, સર, બહુ સરળ રહો,

45:35	કારણ કે જો તમે બહુ સરળ રહી શકો,
	તો તમે બહુ દૂર જઈ શકો.

45:41	પરંતુ જો તમે અનેક જટિલ તાત્વિક સિદ્ધાંતો
	અને નિષ્કર્ષો સાથે શરૂઆત કરો,

45:47	તો તમે તેમાં જ અટકી જાવ,
	માટે આપણે બહુ સરળ રહીએ.

45:53	તમારું રોજિંદું જીવન - ઑફિસ જવું,
	કામ, કામ, કામ,

46:00	પૈસા, અમુક શાખાઓમાં પ્રશિક્ષણ મેળવવું,

46:05	વકીલ, સર્જન, ધંધાદારી કે
	રસોઇયા તરીકે અથવા જે કંઈ હોય તે -

46:13	તમારું મગજ સંકુચિત, સીમિત
	કરવામાં આવે છે.

46:21	જો હું ભૌતિકવિજ્ઞાની હોઉં, તો હું
	ભૌતિકશાસ્ત્ર વિષે શીખવામાં

46:30	વર્ષો વિતાવું છું, ભણું છું, તપાસણી
	કરું છું, એમાં સંશોધન કરું છું,

46:34	તેથી મારું મગજ સ્વાભાવિકપણે,
	આપણી આ વિચિત્ર સંસ્કૃતિ દ્વારા,

46:41	સંકુચિત કરવામાં આવે છે.

46:47	અહીં બે વૈજ્ઞાનિકો છે,
	તેઓ સંમત છે.

46:55	આપણું મગજ યાંત્રિક,
	ઘટમાળ મુજબનું, નાનું બની ગયું છે,

47:02	કારણ કે આપણને આપણી જાત સાથે
	એટલી બધી નિસબત છે,

47:06	આપણે હંમેશાં ગમો, અણગમો, પીડા, દુઃખના
	એક નાનકડા ક્ષેત્રમાં જીવીએ છીએ,

47:15	અને એવું જ બધું.

47:18	પરંતુ મન કશુંક
	સંપૂર્ણપણે ભિન્ન છે.

47:24	જો તમારું મગજ સીમિત હોય,
	તો તમે મનના મૂળ સ્વરૂપને

47:29	સમજી કે જાણી ન શકો.

47:33	જયારે તમારું જીવન સીમિત હોય,
	ત્યારે તમે અસીમને સમજી ન શકો.

47:44	તો આ છે સંબંધ -

47:47	મગજ અને મન વચ્ચે
	સંબંધ ત્યારે જ સંભવે

47:52	જયારે મગજ પોતાની
	સામગ્રીથી મુક્ત હોય.

47:58	આ એક જટિલ પ્રશ્ન છે,
	આમાં ઘણા વધુ ઊંડા ઉતરવું જરૂરી છે,

48:03	પણ આપણી પાસે એને માટે સમય નથી.

48:21	છઠ્ઠો પ્રશ્ન: આસ્થા એટલે શું?

48:29	આસ્થા એટલે શું? ઈશ્વરમાં આસ્થા, શ્રદ્ધા.

48:36	મને મારી પત્નીમાં વિશ્વાસ છે,
	તે મારી સાથે દગો નહીં કરે.

48:42	મને મારા પતિમાં વિશ્વાસ છે.

48:44	મને મારા ધંધામાં વિશ્વાસ છે. વિશ્વાસ.

48:51	સમસ્ત ખ્રિસ્તીધર્મી લોકો અને દેશો,

48:56	ખ્રિસ્તી ધર્મનું સમગ્ર ધાર્મિક
	માળખું તેમ જ મૂળ સ્વરૂપ

49:01	આસ્થા ઉપર આધારિત છે.

49:05	અને ત્યાં એ લોકો પ્રશ્ન કરતા નથી,

49:09	તેઓને શંકા કે સંશયવાદ નથી.

49:17	જો તમને ઈશ્વરમાં શ્રદ્ધા હોય,
	તો તમે શક્ય હોય ત્યાં સુધી

49:25	કોઈપણ પ્રકારના સંશયવાદ કે શંકાને
	પ્રવેશવા દઈ શકો નહીં,

49:31	અને એવું જ ઇસ્લામી દુનિયામાં છે.

49:34	પરંતુ હિન્દુ દુનિયામાં
	અને બૌદ્ધ દુનિયામાં

49:41	શંકા મગજને નિર્મળ કરવા માટેના
	જરૂરી ગુણધર્મોમાંથી એક છે.

49:55	તમને સૌને શ્રદ્ધા છે,
	ખરું કે નહીં, માન્યતા?

50:00	તમે ક્યારેય તમારી શ્રદ્ધાને,
	તમારી માન્યતાને અને

50:06	તમારા ભ્રમને પ્રશ્ન કર્યો છે?

50:09	અથવા તમે એ બધાંને બસ સ્વીકારી લો છો.

50:13	જયારે તમને શ્રદ્ધા હોય,

50:16	ત્યારે તમે કાળજીપૂર્વકની તપાસના કોઈપણ
	પ્રશ્નને બિલકુલ બાજુએ મૂકી દીધો હોય છે.

50:24	ધારો કે, હું ઈશ્વરમાં માનું છું,

50:27	મને ઈશ્વરમાં શ્રદ્ધા છે,

50:33	તો પછી દરેક પ્રશ્નને, દરેક શંકાને
	એક બાજુ જ કરી નાખવાં પડે,

50:41	કારણ કે મારી ઈશ્વરમાં માન્યતા
	ભય ઉપર આધારિત છે.

50:51	મને ખબર નથી કે આ દુનિયા શું છે,
	કોઈકે આને સર્જી છે,

50:56	અને મને એમ વિચારવું ગમે છે કે
	ઈશ્વરે આને સર્જી છે,

51:01	આ એક પ્રકારની માન્યતા છે.

51:03	વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે
	ઈશ્વર જેવી કોઈ વસ્તુ નથી,

51:07	એક કોષમાંથી માણસના મગજના
	અતિ જટિલ કોષોમાં

51:12	આ ઉત્ક્રાંતિનો
	કુદરતી વિકાસ છે.

51:19	તો, શા માટે આપણે આસ્થા ધરાવીએ છીએ?

51:28	શું તે ઘણું પ્રતિબંધ કરનારું,
	સંકુચિત કરનારું, સીમિત કરનારું નથી,

51:36	અને શું આસ્થા લોકોનું વિભાજન કરતી નથી?

51:41	ખ્રિસ્તીઓની આસ્થા
	અને ઇસ્લામીઓની આસ્થા,

51:45	અને હિન્દુઓ જેઓને કદાચ કોઈ પણ
	વસ્તુમાં કોઈ જ આસ્થા નથી,

51:52	આથી આ બધા વચ્ચે સતત સંઘર્ષ
	ચાલ્યા કરે છે.

51:59	તમે જુઓ, અન્ય એક જટિલ પ્રશ્ન
	પણ આમાં સંકળાયેલો છે:

52:04	શા માટે આપણે આદર્શો ધરાવીએ છીએ?

52:08	આખી સામ્યવાદી દુનિયા

52:11	માર્ક્સ, સ્ટાલિન, લેનિન વગેરેની
	તાત્વિક સિદ્ધાંતની ધારણા

52:19	ઉપર આધારિત છે.
	એ બધા તેઓના ભગવાનો છે.

52:28	તેઓ એ બધાએ જે કહ્યું છે
	તેમાં માને છે,

52:31	એવી જ રીતે ખ્રિસ્તીઓ
	બાઇબલ જે કહે છે તેમાં માને છે, કે કુરાન,

52:36	અથવા તમારે માટે ગીતા,
	ઉપનિષદ કે બીજું કંઈક.

52:46	તમે લોકો પુસ્તકો જે કહે છે
	તેમાં ધ્યાન આપો છો,

52:51	પરંતુ તમે ક્યારેય તમારે પોતાને માટે
	આખીયે વસ્તુને પ્રશ્ન કરતાં નથી.

52:57	કારણ કે જે પળે તમે
	પ્રશ્ન કરો, શંકા કરો,

53:03	ત્યારે તમારે પોતાની જાત ઉપર નિર્ભર
	રહેવું પડે, અને એનાથી તમે ડરી જાવ છો.

53:09	માટે કોઈ ભ્રામક વસ્તુમાં
	આસ્થા ધરાવવી એ ઘણું વધુ સારું લાગે છે,

53:15	એવું કંઈક જેનું ખરેખર,
	વાસ્તવિકતામાં અસ્તિત્વ નથી.

53:20	પરંતુ પોતાની જાત માટે જાણવા માટે
	મારે મારા પોતાના જીવનને સમજવું પડે,

53:27	મારે એ જોવું પડે કે

53:30	મારા જીવનમાં એક મહાન
	ક્રાન્તિ આણવી શક્ય છે કે શું,

53:36	પછી ત્યાંથી તમે શરૂઆત કરો.

53:40	પરંતુ જો તમને કશીક વસ્તુમાં આસ્થા હોય,

53:43	તો તમે એક અસાધારણપણે
	ભ્રામક દુનિયામાં જીવી રહ્યા છો.

53:55	તમારી પાસે ઘણાબધા પ્રશ્નો છે.

54:05	સાતમો પ્રશ્ન:
	જો માનવચેતના એક છે,

54:09	તો એવું કેમ છે કે એક માણસ સુખી છે
	અને બીજો દુઃખી છે?

54:18	તમે એમ પણ કહો છો કે વિચાર એ 'હું' છે.
	કૃપા કરીને મને દર્શાવો કે કેવી રીતે.

54:29	જો માનવચેતના એક છે,

54:35	તો એવું કેમ છે કે એક માણસ સુખી છે
	અને બીજો, દુઃખી?

54:45	તમે એમ પણ કહો છો કે વિચાર એ હું છે.
	કૃપા કરીને મને દર્શાવો કે કેવી રીતે.

55:07	તમે સુખી છો?

55:15	અને કેમ બીજો દુઃખી છે?

55:18	તમે જન્મથી ધનિક છો,

55:22	તમારા દાદા, પરદાદાઓ તમારે માટે
	એક કારખાનું કે ધંધો છોડી ગયા છે,

55:30	અને તમે કેટલેક અંશે સુખી છો.

55:33	બીજો માણસ એક નાના
	ગામમાં જન્મ્યો છે, અશિક્ષિત છે,

55:38	રોજેરોજ જમીનના એક ટુકડા ઉપર
	સખત શ્રમ કરે છે,

55:44	જે આ ઓરડા જેટલા માપનો છે,
	કે પછી આનાથીયે અડધો,

55:49	એની ઉપર કામ કરે છે,
	માંડ પેટ પૂરીને તકલીફમાં જીવે છે,

55:55	એ સુખ કે દુઃખ વિષે
	જાણતો નથી,

55:59	એ કામ, કામ, કામ કરે છે.

56:04	શું સુખ સંજોગો ઉપર,
	કામ ઉપર,

56:14	તમે જે કરો છો એના ઉપર આધારિત છે,

56:19	કે કશુંક કરવામાં તમને જે
	સંતોષ મળે છે એના ઉપર?

56:26	તમે શેને સુખ કહો છો,
	અને તમે શેને દુઃખ કહો છો?

56:33	સુખ એને કહી શકાય
	કે જયારે તમે સંતુષ્ટ હો.

56:38	હું કશુંક કરવામાં સંતુષ્ટ છું,
	અને ખૂબ સુખ અનુભવું છું.

56:45	અને હું કશુંક કરવામાં
	સંતુષ્ટ નથી

56:48	અને એનાથી હું ખૂબ દુઃખી છું.

56:52	શું સંતોષ એ
	સુખનો પર્યાય છે?

57:01	અને શું હું સતત
	સંતોષ શોધું છું?

57:09	એનો અર્થ કે હું બધા સમયે
	તુષ્ટિ શોધું છું

57:15	અને એનાથી મને સુખ લાગે છે.

57:20	કે પછી સુખ એવું કશુંક છે
	જે આવે છે અને જાય છે,

57:27	જે એક આડપેદાશ છે,
	જે બહુ મહત્ત્વનું નથી?

57:36	અને પ્રશ્નકર્તા એ પણ પૂછે છે કે,

57:46	વિચાર એ 'હું' છે, મને દર્શાવો કે કેવી રીતે.

57:53	‘મને દર્શાવો કે કેવી રીતે’
	એનો તમારો અર્થ શો છે?

57:58	ટેલિવિઝનના પડદા ઉપર?

58:05	કે આકૃતિ દોરીને?

58:11	કે તમને મૌખિક રીતે દર્શાવું?

58:20	એટલે કે, જો વક્તા સમજાવે કે વિચાર એ 'હું'
	છે, તો તમે એને બુદ્ધિપૂર્વક સ્વીકારો.

58:29	તમે એને સમજશો?

58:33	વક્તા સમજાવશે,
	એટલે કે, વર્ણન કરશે,

58:38	ધીમે ધીમે સમજાવશે.

58:43	અને શું તમે એનું સત્ય જોશો,

58:47	અથવા કહેશો કે, 'ના, આ સ્વત્વ નથી.
	સ્વત્વ આનાથી કશુંક ઘણું અધિક ઉચ્ચ છે.

58:53	એ દૈવી છે, એ આત્મા છે,
	એ કશુંક અન્ય છે’.

58:58	તો તમે એક વિગતવાર નિવેદનને
	કેવી રીતે ગ્રહણ કરશો?

59:04	એ જાણીને કે વિગતવાર નિવેદન,
	વર્ણન, શબ્દ,

59:13	એ તે વસ્તુ નથી?

59:20	બારી, 'બારી' શબ્દ,
	એ વાસ્તવિક બારી નથી.

59:28	હું એક પર્વતનું ચિત્ર દોરી શકું,
	પરંતુ એ ચિત્ર પર્વત નથી.

59:37	માટે આપણે સાથે મળીને આની અંદર જઈ શકીએ.
	હું તમને આ દર્શાવી ન શકું.

59:47	હું આને પડદા ઉપર, ટેલિવિઝન ઉપર
	મૂકીને તમને

59:51	દેખાડી ન શકું; કે જુઓ આ રહ્યું તે.

59:54	પણ આપણે સાથે મળીને કાળજીપૂર્વકની
	તપાસ કરી શકીએ, જો તમે રાજી હો તો;

1:00:02	અને જો તમે આનાથી કંટાળતા હો,
	તો ભલે, કંટાળતા રહો.

1:00:08	તો ચાલો આપણે સાથે મળીને શોધી કાઢીએ.

1:00:11	તમે શું છો?

1:00:17	તમારી સમક્ષ આ પ્રશ્ન મૂકવામાં આવે, ત્યારે,
	જો તમે ખરેખર નિખાલસ હો, ગંભીર હો,

1:00:23	તો તમે શું છો?

1:00:30	શું તમે તમારું નામ નથી?

1:00:35	શું તમે તમારો ચહેરો,
	તમારી આંખો, તમારું નાક,

1:00:40	તમારા વાળ વગેરે નથી, શારીરિક રીતે?

1:00:45	શું તમે ક્રોધ નથી,
	શું તમે લોભ નથી,

1:00:56	કે પછી લોભ તમારાથી અલગ છે?

1:01:05	જયારે વ્યગ્રતા હોય, ત્યારે
	શું તમે તે વ્યગ્રતા નથી?

1:01:13	જયારે તમે દુઃખ સહન કરો,

1:01:18	- પોતાની પત્ની, પતિ,
	પોતાનાં બાળકો, કે દાદીમા વગેરેને

1:01:25	ગુમાવ્યાનું દુઃખ -
	ત્યારે શું તમે દુઃખ સહન કરતાં હોતાં નથી?

1:01:31	અને શું તે દુઃખ
	તમારાથી કશુંક અલગ છે?

1:01:38	શું તમે એ બધું નથી?

1:01:43	કે પછી તમે વિચારો છો - વિચારો છો -
	કે તમે એ બધાથી અલગ છો?

1:01:54	ખરું, સર?

1:01:56	શું તમે એ બધાથી અલગ છો?

1:02:01	શું તમે તમારા ક્રોધથી, તમારી ઈર્ષાથી,
	તમારા બેન્કના ખાતાથી અલગ છો?

1:02:10	તમે તમારું બેન્કનું ખાતું છો,
	ખરું કે નહીં?

1:02:17	કે પછી જો હું તમારું બેન્કનું ખાતું હટાવી
	દઉં, તો તમે કહેશો કે, 'એ હું નથી'.

1:02:25	શું તમે એવું કહેશો?

1:02:27	‘તમે મારું બેન્કનું ખાતું લઇ શકો છો,
	કારણ કે એ હું નથી’.

1:02:32	જો હું તમારું બેન્કનું ખાતું હટાવી દઉં,
	તો તમે કેવો કારમો વિલાપ કરવા લાગો!

1:02:38	એટલે કે તમે તમારું બેન્કનું ખાતું છો,
	તમે તમારું ફર્નિચર છો,

1:02:42	તમે તમારું મકાન, તમારો વીમો,
	તમારી ગીરવી સંપત્તિ, તમારું ધન છો.

1:02:52	પરંતુ જો તમે કહો કે, ‘હું એ બધું નથી,

1:02:56	મારી અંદર કશુંક છે
	જે આ બધાંને જુએ છે’,

1:03:05	તો શું તે એક હકીકત છે?

1:03:09	કે પછી તમે એને ઉપજાવી કાઢેલું છે?

1:03:16	ઘણા લોકો કહે છે કે
	આ બધી ચેતનાથી ઉપર કોઈ

1:03:21	ઉત્તમોત્તમ ચેતના છે.

1:03:27	એટલે કે, શું તે
	વિચાર દ્વારા ઉપજાવી કાઢેલું નથી?

1:03:37	શું તમારું બેન્કનું ખાતું
	- સિક્કાઓ નહીં, રોકડ રકમ નહીં -

1:03:43	એ બધું
	વિચારનું પરિણામ નથી?

1:03:53	તમને તમારી પત્નીની
	કે તમારા પતિની જે ઓળખાણ છે,

1:04:00	એ શું વિચાર નથી?

1:04:03	તો શું તમે ભૂતકાળની
	સમગ્ર સ્મૃતિ નથી,

1:04:10	ભૂતકાળની સમગ્ર પરંપરા નથી -

1:04:13	એક હિન્દૂ તરીકે, બ્રાહ્મણ તરીકે,
	બિન-બ્રાહ્મણ તરીકે,

1:04:17	અને એ બધોય ધંધો
	- શું તમે એ બધું નથી?

1:04:24	અવશ્ય તમે છો જ.

1:04:27	આમ, તમે એ માહિતી કે જ્ઞાન છો,
	જે ભૂતકાળ છે.

1:04:38	તમે સ્મૃતિઓ સિવાય બીજું કશું નથી.

1:04:45	શું તમે આ સ્વીકારશો? અવશ્ય નહીં જ.

1:04:52	ખરું કે નહીં?

1:04:55	જો તમારી બધી સ્મૃતિઓ હટાવી
	દેવામાં આવે, તો તમે શું છો?

1:05:04	તમે વનસ્પતિ બની જાવ.

1:05:09	એટલે તમે છો તમારી સ્મૃતિઓ,
	જે હંમેશાં ભૂતકાળ છે.

1:05:20	તમારી પરંપરા - એક હિન્દૂ તરીકેની,
	પારસી તરીકેની, મુસ્લિમ તરીકેની વગેરે -

1:05:27	એ વર્ષોના પ્રચારનું, વર્ષોની
	પરંપરાનું પરિણામ છે,

1:05:35	જે વિચારની પ્રવૃત્તિ છે.

1:05:39	એટલે તમે વિચાર છો.

1:05:45	જો તમે બિલકુલ વિચાર ન કરો,
	તો તમે શું છો?

1:05:56	એટલે તમે ભૂતકાળની
	સમગ્ર સામગ્રી છો.

1:06:09	એ ભૂતકાળ પોતાને
	વર્તમાનમાં સુધારે છે

1:06:15	અને ભવિષ્ય તરીકે ચાલુ રહે છે.

1:06:19	એટલે તમે ભૂતકાળ,
	વર્તમાન અને ભવિષ્ય છો.

1:06:27	તમારામાં બધો જ સમય સમાયેલો છે.

1:06:31	ઓહ, તમે આ બધું સમજતા નથી.

1:06:39	અને સ્વત્વ, ‘હું’, મારું નામ,
	મારી ગુણવત્તા, મારી ઉપલબ્ધિ,

1:06:48	મારી મહત્ત્વાકાંક્ષા, મારી પીડા,
	મારું દુઃખ, આ બધું ભૂતકાળ છે.

1:06:54	અને એટલે સ્વત્વ
	ભૂતકાળનો સારાંશ છે,

1:07:01	જે છે સ્મૃતિ, માહિતીજ્ઞાન.

1:07:04	અને આથી સ્વત્વ
	અત્યંત સીમિત છે.

1:07:14	અને આ કારણે સ્વત્વ દુનિયામાં
	આટલો બધો ઉપદ્રવ પેદા કરે છે.

1:07:22	દરેક સ્વત્વ પોતાને માટે જ સક્રિય છે.

1:07:27	તમે તમારી પોતાની જાત માટે જ
	સક્રિય છો, ખરું કે નહીં?

1:07:33	જો તમે પ્રામાણિક હો, આ સ્પષ્ટપણે જોતા હો,
	તો શું તમે પોતાની જાત માટે સક્રિય નથી?

1:07:41	તમારી મહત્ત્વાકાંક્ષા, તમારી ઉપલબ્ધિ,
	તમારી સિદ્ધિ, તમારો સંતોષ.

1:07:53	એટલે વિચાર છો તમે.

1:08:00	વિચાર સીમિત છે,
	કારણ કે બધું જ્ઞાન સીમિત છે.

1:08:05	માટે તમારું સ્વત્વ
	સૌથી વધુ સીમિત વસ્તુ છે.

1:08:16	અને આથી તમે અતિશય દુઃખ,
	અતિશય સંઘર્ષ પેદા કરો છો,

1:08:23	કારણ કે સ્વત્વ
	વિયોજનાત્મક છે, વિભાજનાત્મક છે.

1:08:31	તો, સર, વક્તાએ સમજાવ્યું છે.
	આ વિગતવાર નિવેદન એ હકીકત નથી.

1:08:46	હકીકત તમારે પોતાની
	જાત માટે આ જોવું તે છે.

1:08:53	જો તમે પોતાની જાતે આ જુઓ અને કહો કે,
	‘હું જે રીતે જીવું છું એ મને ગમે છે’,

1:08:58	તો એ બિલકુલ બરાબર છે.

1:09:01	પણ તમે પોતે જાણો છો કે તમે
	દુનિયામાં વિધ્વંસ સર્જો છો,

1:09:10	અને તમે એ રીતે જીવવાનું પસંદ કરો છો,
	તમને શુભેચ્છા.

1:09:17	પરંતુ કેટલાક લોકો એવા હોય જેઓ કહે કે
	જીવવાની આ રીત બરાબર નથી.

1:09:27	માણસે વૈશ્વીક મગજ સાથે જીવવું જોઈએ,

1:09:31	કોઈ વિભાજન વિના,
	કોઈ રાષ્ટ્રીયતા વિના,

1:09:34	કોઈ સ્વત્વ વિના.

1:09:39	આને બહુ થોડા લોકો જ પામી શકે એવું
	કોઈક પ્રકારના ઉચ્ચ પ્રકાશ જેવું

1:09:44	કશું નહીં બનાવતા.

1:09:47	કોઈપણ માણસ
	જે પોતાનાં મગજને અને હૃદયને

1:09:53	સ્વત્વની પ્રકૃતિ સમજવા માટે

1:09:56	તથા એ સ્વત્વથી મુક્ત થવા માટે તૈયાર કરે,

1:09:58	એવું કોઈપણ માણસ આ કરી શકે
	જો એ પોતાનું મન આમાં મૂકે તો.

1:10:07	ખરું, સર.

1:10:12	શું હું વધુ એક પ્રશ્નનો જવાબ આપી શકું?
	ત્યાર બાદ આપણે પૂરું કરીશું.

1:10:17	દસ વાગ્યા છે.

1:10:19	કદાચ તમારે લોકોને
	પોતપોતાનાં કામે જવાનું હશે, વગેરે…

1:10:28	...દસ ને દસ, માફ કરજો.
	વધુ એક પ્રશ્ન અને બસ પૂરું.

1:10:42	ઓહ, મેં આ પ્રશ્નનો જવાબ આપી દીધો છે.

1:10:59	આઠમો પ્રશ્ન: જો દુનિયાના
	મહાન ધર્મો

1:11:04	એ ધર્મો નથી,
	તો પછી ધર્મ શું છે?

1:11:10	એ છે પ્રશ્ન.

1:11:14	એ સ્પષ્ટ રીતે છપાયેલો નથી.

1:11:18	જો દુનિયાના મહાન ધર્મો
	એ સાચા ધર્મો નથી,

1:11:26	તો સાચો ધર્મ શું છે?

1:11:32	કેમ તમે એવું કહો છો કે, ‘જો’ મહાન ધર્મો
	એ સાચા ધર્મો નથી?

1:11:37	કેમ તમે કહો છો, ‘જો’?

1:11:41	એ ધર્મો છે?

1:11:45	તમે તે પ્રશ્નનો જવાબ આપો.

1:11:48	તમે સૌ કદાચ મંદિર જતાં હશો.

1:11:51	તમે સૌએ લગ્નની વિધિઓ,
	અને પૂજા વગેરે કર્યું છે.

1:11:58	શું એ ધર્મો છે?

1:12:02	મહાન ધર્મો; ખ્રિસ્તી ધર્મ,
	ઇસ્લામ ધર્મ, હિન્દૂ ધર્મ, બૌદ્ધ ધર્મ,

1:12:09	શું એ ધર્મો છે?

1:12:14	એટલે કે, તેઓનાં કર્મકાંડો,
	તેઓનો અધિક્રમ,

1:12:23	તેઓની આસ્થા, માન્યતા,

1:12:29	તેઓનું મંદિર જવું અને
	એવી વસ્તુઓ ઉપર અતિશય ધન ચઢાવવું

1:12:35	જે હાથથી બનેલી હોય,
	અથવા મનથી, જેને તમે ભગવાન કહો છો,

1:12:44	શું એ બધું ધર્મ છે?

1:12:48	તમે એને ધર્મ તરીકે સ્વીકારો છો.

1:12:52	પરંતુ જો તમે પ્રશ્ન કરો, શંકા કરો,

1:13:00	તો તમે પૂછવાનું શરુ કરો છો,

1:13:05	દેખીતી રીતે જ આ બધી વસ્તુઓ
	વિચાર દ્વારા એકત્ર કરવામાં આવેલી છે.

1:13:13	બાઇબલ, કુરાન, અને તમારાં પોતાનાં
	કહેવાતાં ધાર્મિક પુસ્તકો,

1:13:21	એ બધું જ વિચાર દ્વારા
	લેખબદ્ધ કરવામાં આવેલું છે.

1:13:25	એ દૈવી સાક્ષાત્કારો નથી,

1:13:30	એ સીધું પરમેશ્વરના
	મોઢામાંથી આવેલું નથી.

1:13:33	હું જાણું છું કે તમને એવું વિચારવું ગમે છે.

1:13:39	પરંતુ વિચાર સંચાલિત થયો છે
	અને વિચારે કાગળ ઉપર લેખબદ્ધ કર્યું છે,

1:13:46	અને ત્યાર પછી તમે આને કશુંક
	અસાધારણ પવિત્ર તરીકે સ્વીકારો છો.

1:13:51	માટે જો તમે આ બધું કોરે મૂકી દો,
	- અને એમાં જરૂરી છે સંશય,

1:14:00	નિરીક્ષણ કરવા માટેની મુક્તિની સમજ,

1:14:06	ભયથી મુક્તિ,

1:14:14	સંપૂર્ણપણે -

1:14:18	તો તમે પોતાની જાત માટે શોધી શકો
	કે ધર્મ શું છે.

1:14:23	એટલે કે, શું એવું કશુંક પવિત્ર છે,

1:14:31	જે વિચારે ઉપજાવી કાઢેલું નથી,
	જે શબ્દોથી મપાયેલું નથી,

1:14:41	શું એવું કશુંક છે
	જે અમાપ છે, કાલાતીત છે?

1:14:47	આ એક પ્રશ્ન
	પ્રાચીન કાળથી રહ્યો છે.

1:14:54	પ્રાચીન ઇજિપ્તના લોકો, ગ્રીક લોકો,

1:14:57	બધી જ ભૂતકાળની મહાન સંસ્કૃતિઓએ
	આ પ્રશ્ન પૂછ્યો છે:

1:15:04	શું આ બધાની પેલી પાર એવું કશુંક છે
	જે વિચારે ઉપજાવી કાઢેલું નથી?

1:15:13	જેને વિચારે સ્પર્શ કર્યો નથી?

1:15:16	કારણ કે વિચાર માપી શકાય છે.

1:15:21	વિચાર એક ભૌતિક પ્રક્રિયા છે,

1:15:26	અને એ જે કંઈપણ ઉપજાવી કાઢે
	તે પવિત્ર નથી.

1:15:34	એટલે તે શોધી કાઢવા માટે

1:15:39	મગજ પોતાની
	સામગ્રીથી,

1:15:46	ભયથી, વ્યગ્રતાથી,

1:15:50	ભયંકર એકલતાના ભાનથી,
	મૃત્યુથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત હોવું જોઈએ.

1:15:59	ત્યાર પછી જ તમે શોધી કાઢશો કે
	સત્ય શું છે,

1:16:02	ધર્મનું સર્વોચ્ચ સ્વરૂપ શું છે.