કૃષ્ણમૂર્તિ જીવવાની અને મરવાની કળા

Krishnamurti Subtitles

BO84T3 - જીવવાની અને મરવાની કળા

ત્રીજું જાહેર પ્રવચન
બોમ્બે (મુંબઈ), ભારત
૧૧ ફેબ્રુઆરી ૧૯૮૪

0:41	આપણે અહીં છેલ્લા મળ્યાં
	ત્યારે જે વાત કરતાં હતાં,

0:47	તેમાં આગળ વધીશું?

0:53	આપણે સંઘર્ષ વિષે વાત કરતાં હતાં,
	શું આ જગતમાં

1:00	સમસ્યાઓ અને સંઘર્ષ વિના
	જીવવું શક્ય છે ખરું.

1:11	આપણે એને વિષે આગળ વાત કરીશું
	કારણ કે મોટાભાગના લોકો માટે

1:20	જીવન, રોજિંદું જીવન,
	એ મથામણ,

1:27	સંઘર્ષ, પીડા અને વિવિધ વ્યગ્રતાઓની
	હારમાળા હોય છે.

1:40	અને આપણે પૂછતાં હતાં કે
	શું આ પાગલ જગતમાં

1:46	એવું જીવન જીવવું શક્ય છે,

1:56	જેમાં કોઈ પણ પ્રકારની
	સમસ્યા અને સંઘર્ષ ન હોય.

2:04	આ કદાચ થોડું વાહિયાત અથવા
	પાગલ જેવું પણ લાગે,

2:12	કે આપણે આવી વસ્તુ

2:16	- ‘એક પણ સંઘર્ષ વિના જીવવું’ -
	વિષે વિચાર કરીએ છીએ.

2:23	આપણે પેલે દિવસે કહ્યું તેમ,

2:28	આ પ્રશ્નમાં તપાસ કરવા માટે

2:35	ઘણી વિવેકબુદ્ધિની,

2:39	ઘણી ઊર્જાની, ખંતની
	જરૂર રહે છે.

2:47	તમારી અને વક્તા વચ્ચે
	માત્ર શાબ્દિક, સૈદ્ધાંતિક

2:55	ચર્ચા કે સંવાદ કરવાનો
	બહુ જ નજીવો અર્થ છે.

3:03	તો, આજની સાંજે
	આપણે સૌ

3:11	- કાગડાઓના અવાજ છતાં -

3:15	સાથે મળીને વિચારીએ,

3:22	આ સમસ્યામાં ઊંડા ઊતરીએ

3:26	કે જીવવાની કોઈ
	એવી કળા છે,

3:34	જે મુજબ માણસ
	રોજિંદા જીવનમાં જીવી શકે

3:40	- સૈદ્ધાંતિક જગતમાં નહીં,
	રોજિંદા જીવનમાં -

3:46	માનસિક રીતે, આંતરિક રીતે

3:55	કોઈ દોડધામ વિના,

4:00	પરિવર્તનની પીડા વિના,

4:03	અને એ પરિવર્તનમાં જે વ્યગ્રતા
	રહેલી છે એના વિના જીવવું,

4:09	શું આવું જીવન જીવવું
	શક્ય છે.

4:17	આવો પ્રશ્ન પૂછવો
	એ ઘણું અવિશ્વસનીય લાગે,

4:24	કારણ કે જન્મથી મૃત્યુ સુધી
	આપણું જીવન

4:31	સંઘર્ષો, લડતો,

4:39	પોતાની સિદ્ધિ માટે
	મથતી મહત્ત્વાકાંક્ષા,

4:43	અને અસ્તિત્વની તમામ પીડા,

4:47	દુ:ખ, ખુશી
	વગેરેની હારમાળા છે.

4:54	તો આપણે આ પ્રશ્નમાં
	ઊંડા જઈએ,

4:58	જીવવાની કળા.
	રોજિંદા જીવનમાં.

5:06	આપણી પાસે ઘણી કળાઓ છે:
	ચિત્રકળા,

5:13	અદ્દભુત જોડા બનાવવાની કળા,
	સૌથી સારા જોડા,

5:22	અને ચિત્રકળા,
	ઇજનેરી કળા,

5:31	સામાજિક વહેવાર અને વાતચીતની કળા
	- એમ અનેક કળાઓ છે.

5:39	પરંતુ આપણે, અને કદાચ
	આખી દુનિયાએ પણ

5:45	ક્યારેય આ પ્રશ્ન નથી પૂછ્યો,
	જીવવાની કળા.

5:55	એ શોધી કાઢવા માટે...
	- આ ભારે ત્રાસ...

6:01	મુંબઈ એક ગંદું શહેર છે,
	આંખોમાંથી પાણી નીકળે છે,

6:09	હું રડતો નથી.

6:18	આમાં પરીક્ષણની જરૂર છે કે,
	જીવવું કેવી રીતે.

6:25	કારણ કે જીવવાની કળા
	એ છે સર્વોચ્ચ કળા,

6:30	અને સૌથી મહત્ત્વની કળા,
	અન્ય કોઈ પણ કળા કરતાં અધિક મહાન,

6:39	સરકાર ચલાવવાની કળા
	કરતાં અધિક મહાન,

6:44	સંવાદની કળા કરતાં અધિક મહાન,

6:49	એ છતાં, આપણે ક્યારેય
	પૂરા ઊંડાણથી તપાસ નથી કરી

6:56	કે આપણું રોજિંદું જીવન
	જીવવાની કળા શું છે,

7:06	જેમાં અત્યંત સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિ,

7:09	સંવેદનશીલતા અને અતિશય
	સ્વતંત્રતાની જરૂર પડે છે.

7:20	કારણ કે સ્વતંત્રતા વિના તમે
	જીવવાની કળા શું છે તે શોધી ન શકો.

7:29	જીવવાની કળા એ કોઈ
	રીત કે પદ્ધતિ નથી,

7:36	કે પછી કોઈને પૂછવાનું નથી કે
	જીવવાની કળા કેવી રીતે શોધવી,

7:43	પરંતુ આમાં જરૂર છે
	ઘણીબધી બૌદ્ધિક પ્રવૃત્તિની

7:52	અને ઊંડી તેમ જ વ્યાપક
	પ્રામાણિકતાની.

8:03	આપણામાંના બહુ જ થોડા લોકો પ્રામાણિક છે.

8:10	દુનિયામાં આ વધુ ને વધુ
	બગડી રહ્યું છે.

8:15	આપણે પ્રામાણિક માણસો નથી.

8:19	આપણે એક વસ્તુ કહીએ છીએ,
	બીજી વસ્તુ કરીએ છીએ,

8:24	આપણે તત્ત્વજ્ઞાન વિષે, ઈશ્વર વિષે
	વાતો કરીએ છીએ,

8:30	પ્રાચીન ભારતીયોએ ઘણાબધા
	તાત્વિક સિદ્ધાંતોનો આવિષ્કાર કર્યો છે,

8:37	અને આપણે આ બધી બાબતોમાં
	ખાસ્સા કુશળ છીએ,

8:42	પરંતુ શબ્દ, વર્ણન,

8:49	વિગતવાર નિવેદન
	એ કૃત્ય નથી, કાર્ય નથી.

8:58	અને આને કારણે અહી
	અતિશય અપ્રામાણિક્તા છે.

9:07	અને જીવવાની કળા બાબતે
	તપાસ કરવામાં

9:16	મૂળભૂત, દૃઢ, અચલ
	પ્રામાણિકતા હોવી જ જોઈએ.

9:29	એવી પ્રામાણિકતા
	જે ભ્રષ્ટ ન થઈ શકે,

9:36	જે પોતાને પરિસ્થિતિઓ સાથે,
	માગણીઓ સાથે,

9:40	વિવિધ પ્રકારના પડકારો સાથે
	અનુકૂળ ન બનાવી લે.

9:48	આ શોધી કાઢવામાં
	અખંડતાની જરૂર પડે છે,

9:57	કારણ કે આપણે એક અતિશય
	સંકુલ સમસ્યા સાથે કામ કરવાનું છે.

10:03	એવું જીવન જીવવું
	જે સંપૂર્ણપણે વ્યવસ્થિત હોય,

10:16	જેમાં ઊર્જાનો વ્યય ન હોય,

10:21	કોઈ પ્રકારનો ભ્રમ કે રૂઢિ ન હોય,
	એ કાંઈ તદ્દન સહેલું નથી.

10:29	રૂઢિ, ગમે તેટલી પુરાણી હોય,
	કે ગમે તેટલી આધુનિક હોય,

10:34	એ માત્ર જૂના માળખાને
	આગળ ચલાવે છે.

10:43	અને જૂનું માળખું શક્યત: પોતાને
	નવા સાથે અનુકૂળ બનાવી શકતું નથી.

10:53	તો સાથે મળીને,
	અને અમારો અર્થ છે ખરેખર સાથે,

11:00	આ એવું નથી કે વક્તા
	કશુંક કહે છે

11:04	જેની સાથે તમે સંમત
	કે અસંમત થાવ છો,

11:08	પણ સાથે મળીને, તમારી
	બુધ્ધિનો, વિચારશક્તિનો,

11:18	તમારા ડહાપણનો પ્રયોગ કરીને,
	- જો તમારામાં ડહાપણ હોય તો -

11:23	અને સાથે મળીને,

11:31	આ અતિ સંકુલ સમસ્યાને
	જોવાની છે.

11:36	આપણે અગાઉ કહ્યું તેમ,,
	આ કોઈ ભાષણ નથી,

11:45	આ તમને માહિતી, હકીકતો
	જણાવવા માટેનું,

11:54	સૂચના આપવા માટેનું,
	તમને સમજાવવા માટેનું,

12:00	તમને થોડુંક, હળવેકથી અમુક દિશામાં
	દોરવા માટેનું ભાષણ નથી.

12:11	અમે નવી કલ્પનાઓનાં
	બીજ વાવવા માટે

12:15	કોઈ પ્રકારનો પ્રચાર
	નથી કરી રહ્યા,

12:22	આ એવા પ્રકારનું કશું જ નથી.

12:26	એ તો વક્તાના પક્ષે
	ગૌરવહીન કહેવાય,

12:30	જ્યારે એ કહે કે આ એવું નથી,
	અને એનો અર્થ એવો હોય કે આ એવું છે.

12:40	એટલે તમે તમારા
	પોતાના મગજનો,

12:48	તમારી પોતાની ઉતાવળની અને
	માગણીની સમજનો ઉપયોગ

12:58	એ શોધવા માટે કરો છો,
	કે શું જીવવાની એવી કોઈ રીત છે

13:05	જે સંપૂર્ણપણે વ્યવસ્થિત હોય.

13:15	માટે, કૃપયા, જો તમારી ઇચ્છા હોય,
	તો આજની સાંજે ગંભીર રહો.

13:27	તમે કદાચ બાકીનું વર્ષ, કે બાકીનું
	અઠવાડિયું ભલે ગંભીર ન રહો,

13:34	પરંતુ તમારા જીવનમાં ઓછામાં ઓછું
	એક વાર સંપૂર્ણપણે આતુર રહો,

13:45	પોતાની જાત સાથે
	સર્વથા પ્રામાણિક રહો.

13:52	તો પછી આપણે સાથે મળીને
	આ પ્રશ્નની અંદર જઈ શકીએ:

14:00	જીવવાની કળા એટલે શું.

14:11	આપણે કેવી રીતે શોધી કાઢીશું?
	કળા.

14:19	દરેક ચીજને એના
	નિયત સ્થાને મૂકવી,

14:28	કોઈપણ બાબતમાં
	અતિશયોકિત કરવી નહીં,

14:32	પોતાની સહજવૃત્તિને, આવેગોને
	એક દિશામાં વાળીને

14:42	અન્ય દિશાઓની સદંતર ઉપેક્ષા
	કરવી નહીં.

14:46	કોઈ એક દિશામાં સિદ્ધિ માટેનો
	પ્રયત્ન કરવાનો નથી,

14:56	પરંતુ તમે અને વક્તા
	સાથે મળીને

15:05	શોધી કાઢવાના છીએ
	- આપણા પોતાના માટે,

15:11	એવું નથી કે
	વક્તા તમને કહેશે,

15:15	આ સમજવું અગત્યનું છે.

15:22	હું દિલગીર છું,
	કાગડાઓ મજા કરી રહ્યા છે!

15:28	એ બધા એકબીજાને શુભરાત્રી
	કહી રહ્યા છે.

15:38	થોડું અંધારું વધશે એટલે
	કાગડાઓ શાંત થઈ જશે.

15:46	માટે કૃપયા,
	ઓછામાં ઓછું આજની સાંજ પૂરતું,

15:57	આ જુઓ કે જીવવાની એવી રીત

16:01	શોધી કાઢવી એ કેટલું મહત્ત્વનું છે,

16:06	જેમાં સંઘર્ષનું, સમસ્યાઓનું
	અસ્તિત્વ ન હોય.

16:16	કારણ કે સંઘર્ષ અને સમસ્યાઓ
	આપણી ઊર્જાનો અપવ્યય કરે છે.

16:26	માણસે શોધી કાઢવું પડે કે
	સમસ્યાઓનું અસ્તિત્વ શાથી છે.

16:33	ગણિતને લગતી,
	ભૂગોળને લગતી

16:35	વગેરે સમસ્યાઓ હોય છે
	- શૈક્ષણિક સમસ્યાઓ,

16:40	આપણે એ બધી સમસ્યાઓની
	વાત નથી કરી રહ્યાં.

16:44	આપણે માનવોની સમસ્યાઓની
	વાત કરી રહ્યાં છીએ.

16:50	સૌ પ્રથમ આપણે માનવો છીએ,
	ત્યાર બાદ આપણે વૈજ્ઞાનિકો,

16:54	ઇજનેરો, વેપારીઓ
	વગેરે છીએ.

16:58	સૌ પ્રથમ આપણે માનવો છીએ.

17:04	પરંતુ જ્યારે તમે અન્ય બાબતોને
	મહત્ત્વ આપો છો,

17:09	ત્યારે તમે ભૂલી જાવ છો
	કે તમે એક માનવ છો.

17:15	માટે કૃપયા, આવો, આપણે
	સાથે મળીને શોધી કાઢીએ.

17:23	જીવવાની કળાનો અર્થ શું એ નથી
	કે જીવન, રોજિંદું જીવન

17:32	અતિશય ચોકસાઈપૂર્વક,
	વ્યવસ્થિતપણે જીવવું?

17:46	વ્યવસ્થાનો અર્થ
	આજ્ઞાપાલન નથી,

17:53	એક ચોક્કસ ઢાંચાને અનુસરવું અને
	પોતાને એની સાથે અનુકૂળ કરવું એવો નથી.

18:04	આપણે આમાં ધીરેથી જઈશું.

18:09	શું આનો અર્થ એ નથી કે
	પોતાની અવ્યવસ્થિતતા પ્રત્યે

18:17	સંપૂર્ણત: સભાન, જાગૃત હોવું?

18:26	તમે એ પ્રત્યે જાગૃત છો?

18:29	અથવા શું આપણે એમ વિચારીએ છીએ
	કે આ માત્ર એક બાહ્ય વાતાવરણની

18:36	મુશ્કેલી છે, પણ આંતરિક રીતે
	આપણે સંપૂર્ણત: વ્યવસ્થિત છીએ?

18:43	આપણે સાથે મળીને એ દર્શાવીએ છીએ

18:47	કે આંતરિક રીતે આપણે અવ્યવસ્થામાં,
	વિરોધાભાસમાં જીવીએ છીએ.

18:57	આ હકીકત છે.

18:59	સૌથી મહાન સંતો પણ

19:04	- એ લોકો સામાન્યપણે થોડા
	જ્ઞાનતંતુના રોગની અસરવાળા હોય છે -

19:08	સૌથી મહાન સંતો પણ
	અવ્યવસ્થામાં જીવે છે,

19:12	કારણ કે તેઓ હંમેશ કશુંક બનવાનો
	પ્રયત્ન કરતા હોય છે.

19:20	બનવું એ જ -
	તમે સમજો છો?

19:24	મને આશા છે કે આપણે
	એકબીજાને સમજીએ છીએ.

19:26	બનવું : હું આ છું,
	હું તે બનીશ.

19:33	‘જે છે’ તેને ‘જે હોવું જોઈએ’માં
	બદલવાના એ પ્રયાસમાં

19:41	અંતરાળ છે, વિશાળ અવકાશ છે,
	જેમાં સંઘર્ષ આકાર પામે છે.

19:49	અને એ સંઘર્ષ
	અવ્યવસ્થાનું મૂળ છે.

19:55	બરાબર?

19:57	તમે સમજ્યા છો?

20:01	જયાં વિભાજન છે
	- વિભિન્ન વર્ગોના લોકો,

20:08	જાતિઓ, ધર્મો, અને આપણી અંદરનો
	વિરોધાભાસ, વિભાજન,

20:16	‘હું આ છું, મારે તે બનવું જોઈએ’,
	એમાં વિભાજન રહેલું છે.

20:23	એ વિભાજન જ
	અવ્યવસ્થાનું મૂળ છે.

20:32	કારણ કે એમાં
	વિરોધાભાસ રહેલો છે

20:38	- ખરું? - હું આ છું,
	હું વ્યવસ્થિત થવા માગું છું.

20:47	જ્યારે હું કહું કે, ‘હું વ્યવસ્થિત થવા માગું છું’,
	ત્યારે હું જાણું છું કે હું ગૂંચવણમાં છું,

20:54	આથી હું વ્યવસ્થા સાધવાનો
	પ્રયત્ન કરું છું,

21:02	આથી હું વ્યવસ્થા કેવી હોય
	એની એક આકૃતિ, એક આકાર બનાવું છું,

21:10	અને પછી એને અનુસરવાનો યત્ન કરું છું.

21:13	અમે કહીએ છીએ - જો તમે કૃપા કરીને
	સાથે મળીને સાંભળો તો -

21:17	કે એ હકીકત જ
	અવ્યવસ્થાનું મૂળ છે.

21:25	બરાબર?
	તમે સમજ્યા છો?

21:29	આપણે આમાં થોડે અંશે
	પણ સાથે છીએ?

21:34	બહુ અંશે નહીં,
	પણ પૂરતું થાય એટલું.

21:42	એટલે કે, જયાં આપણી અંદર
	માનસિક રીતે વિભાજન હોય,

21:49	ત્યાં સંઘર્ષ હોય જ,
	અને એથી અવ્યવસ્થા હોય જ.

22:01	હવે, જયાં સુધી
	અવ્યવસ્થા હોય,

22:06	ત્યાં સુધી વ્યવસ્થા મેળવવાનો
	પ્રયત્ન પણ અવ્યવસ્થા જ રહે છે.

22:14	ખરું? તમે મારા કહેવાનો
	અર્થ સમજો છો?

22:19	હું ગૂંચવાયેલો છું,

22:25	મારું જીવન અવ્યવસ્થિત છે,

22:32	હું ખંડિત છું,
	અંદરથી તૂટી ગયેલો છું,

22:36	અને ગૂંચવાયેલો એવો હું,
	એ ગૂંચવણમાંથી એક ઢાંચો,

22:46	એક આદર્શ, એક યોજના બનાવું છું,

22:52	અને હું કહું છું કે હું
	તે યોજના મુજબ જીવીશ.

22:56	પરંતુ તે યોજનાનું મૂળ
	મારી ગૂંચવણમાંથી પેદા થયેલું છે.

23:05	બરાબર? સ્પષ્ટ છે?

23:06	એટલે, મારે જે સમજવાનું છે
	તે એ કે

23:12	હું શા કારણે ગૂંચવાયેલો છું,
	હું શા કારણે અવ્યવસ્થિત છું.

23:18	જો હું એ સમજી શકું, તો પછી
	એ આકલનમાંથી, અર્થબોધમાંથી

23:24	કોઈ પણ પ્રયત્ન વિના
	વ્યવસ્થા સહજ જ આવે છે.

23:33	એનો અર્થ એ કે જો હું મારી
	ગૂંચવણનું કારણ જાણી શકું,

23:39	તો ગૂંચવણ રહેતી નથી,
	તો પછી વ્યવસ્થા હોય છે.

23:44	તમે આ જુઓ છો કે કેમ?

23:47	શું આપણે આમાં સાથે છીએ,
	થોડે અંશે?

23:53	આપણે સાથે છીએ? સરસ.

23:58	જ્યારે તમે કહો છો, ‘હા, સર’,
	ત્યારે તમે ખરેખર એવો અર્થ કરો છો?

24:04	કે પછી આ માત્ર શાબ્દિક કથન છે
	- ‘ચાલો આગળ વધીએ’.

24:10	એ તો અપ્રામાણિકતા થઈ!

24:22	જો આપણે વસ્તુઓને સ્પષ્ટ ન જોઈએ,
	તો હા ન કહેવું – કહો કે ‘મને સ્પષ્ટ નથી’;

24:30	પછી આપણે સાથે મળીને
	સંવાદ કરી શકીએ.

24:35	પણ જો તમે હા કહો,

24:40	તો પછી તમારી નિસબત હોય:
	ચાલો આગળ વધીએ.

24:47	માટે કૃપયા
	આને કાળજીથી જુઓ.

24:54	આપણી પાસે એક આખો કલાક છે.

24:59	અને ગૂંચવણ વિષેની
	આ જાગૃતિ

25:06	- આપણે ગૂંચવાયેલા ન હોવું જોઈએ
	એવું નથી -

25:11	પરંતુ ગૂંચવણ વિષેની જાગૃતિ
	પોતે જ

25:15	એના કારણને, કાર્યકારણના ભાવને
	સ્પષ્ટ કરે છે.

25:23	તો કારણ શું છે?

25:34	તમે સમજો છો?

25:36	જો હું બીમાર હોઉં અને
	ડૉક્ટર પાસે જાઉં,

25:40	અને ડૉક્ટર
	- જો હોશિયાર હોય તો -

25:44	તમને કહે કે તમે અમુક વસ્તુઓ
	ખાવ છો કે કરો છો,

25:48	જે તમારા આખા શરીરતંત્રને
	અસ્વસ્થ કરે છે,

25:51	માટે આ ન કરો,
	અને તે ન કરો.

25:56	એટલે હું બદલાઉં છું,
	હું યોગ્ય આહાર લઉં છું.

26:01	એ જ રીતે,
	જો આપણે કારણ શોધી શકીએ,

26:05	તો પરિણામ બદલાય છે.

26:10	અને જો પરિણામમાં કોઈ ફેરફાર થાય,
	તો કારણમાં ફેરફાર થાય છે.

26:16	તમે સમજો છો?

26:23	આપણે સાથે છીએ
	કે તમે ઊંઘો છો?

26:30	ચાલો આગળ વધીએ.

26:32	માટે, વ્યવસ્થા ત્યારે જ શક્ય બને

26:40	જ્યારે આપણે અવ્યવસ્થાના
	મૂળ સ્વરૂપને સમજીએ.

26:46	અને અવ્યવસ્થાના મૂળ સ્વરૂપનો
	સંપૂર્ણપણે નાશ કરી શકાય.

26:56	જો હું મારી પત્ની સાથે
	ઝઘડતો હોઉં,

26:59	અથવા પત્ની મારી સાથે
	ઝઘડતી હોય,

27:03	તો હું શોધી કાઢું કે
	અમે શા કારણે ઝઘડીયે છીએ.

27:07	જો અમને ઝઘડવાનું ગમતું હોય,
	તો એ જુદી વાત છે,

27:11	પરંતુ જો અમે ઝઘડવાનું બંધ
	કરવા માગતા હોઈએ, તો અમે કહીએ

27:15	કે, ‘ચાલો આપણે એના વિષે વાત કરીએ,
	જોઈએ કે આપણે શા કારણે ઝઘડીએ છીએ.’

27:22	અને પછી આપણે જોઈએ છીએ કે
	આપણે મંતવ્યો વિષે ઝઘડતા હોઈએ છીએ,

27:27	મારે આ જોઈએ અને તમારે
	કશુંક જુદું જોઈએ.

27:31	આમ આપણે એકબીજા સાથે
	વાત કરવાનું શરૂ કરીએ છીએ અને

27:37	છેવટે કોઈ એવા સ્થાન ઉપર આવીએ છીએ
	કે જયાં આપણે બંને સંમત થઈએ.

27:43	તો એવી જ રીતે, સાથે મળીને,
	જીવન જીવવું,

27:53	એવી જીવવાની કળા જેથી જીવન
	સર્વથા વ્યવસ્થિત હોય.

28:01	એ છે જીવવાની કળા.

28:06	ત્યાર બાદ, જીવવાની કળાનો સૂચિતાર્થ
	એ છે કે કોઈ ભય ન હોવો જોઈએ.

28:17	બરાબર? શું આપણે એમાં જઈશું?
	તમને એમાં રસ છે?

28:26	અમે કહીએ છીએ કે
	જીવવાની કળાની એ માંગ છે કે

28:32	કોઈ જ ભય ન હોવો જોઈએ

28:42	- માનસિક સલામતીનો ભય,

28:49	મૃત્યુનો ભય,

28:54	પોતે કશુંક ન બનવાનો ભય,

29:01	હાનિ-લાભનો ભય – તમે જાણો છો,
	ભયની સંપૂર્ણ સમસ્યા.

29:09	શું આપણે એના વિષે સાથે મળીને
	વાત કરીશું?

29:14	શું ભયથી સંપૂર્ણત: મુક્ત થવું
	શક્ય છે ખરું,

29:24	કારણ કે
	જે મગજ ડરી ગયેલું છે,

29:30	જે મગજ ડરી ગયેલું છે
	એ મૂઢ મન છે,

29:40	એવું મન જે અવલોકન કરવા માટે,
	જીવવા માટે સમર્થ નથી.

29:46	શું તમે સૌ ભયભીત નથી?

29:52	આમાં થોડા પ્રામાણિક રહો.

29:56	આપણે સહુ આંતરિક રીતે
	ભયભીત છીએ.

30:02	આપણે પહેલાં અંદરનું પરીક્ષણ કરીશું,
	પછી બહારની તરફ જોઈશું,

30:07	એનાથી ઊલટું નહીં.
	તમે સમજો છો?

30:13	આપણને સૌને ભૌતિક સલામતી જોઈએ છે,
	દરેક માણસ આની માગણી કરે છે

30:20	- ધન, હોદ્દો, સુરક્ષા,
	શારીરિક સલામતી.

30:30	પરંતુ આપણે ક્યારેય

30:35	આંતરિક સલામતી, નિશ્ચિતતા વિષે
	તપાસ કરતાં નથી.

30:43	કારણ કે આંતરિક પ્રવૃત્તિ બાહ્યને
	આકાર આપે છે, એનું નિયંત્રણ કરે છે.

30:51	ખરું?
	તમે આ સમજો છો?

30:56	માટે, આપણે પૂછીએ છીએ,
	જીવવાની કળામાં માત્ર

31:02	સંપૂર્ણ વ્યવસ્થા હોવી
	એટલું જ નહીં, પરંતુ

31:08	આંતરિક રીતે, માનસિક રીતે
	ભયથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત હોવું

31:13	પણ સામેલ છે.

31:17	શું એ શક્ય છે?

31:23	કારણ કે આપણે બાળપણથી
	ભય સાથે જીવ્યાં છીએ.

31:32	પતિનો ભય, પત્નીનો ભય,
	ઉપલબ્ધિ ન મળવાનો ભય,

31:44	પરિપૂર્ણતા ન પામવાનો ભય,
	સંતુષ્ટ ન હોવાનો ભય,

31:51	- મને ખાતરી છે કે તમે સૌ
	ભયના મૂળ સ્વરૂપને જાણો છો.

31:57	તો, આપણે પૂછીએ છીએ કે ભયનું
	મૂળ સ્વરૂપ અને માળખું શું છે.

32:08	પહેલાં તમારી જાતને આ પ્રશ્ન પૂછો.

32:12	ભય શું છે,
	એ કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે,

32:19	એનું કારણ શું છે,
	એનું મૂળ કારણ?

32:25	મને અંધારાની બીક હોય,

32:28	મને લોકોના અભિપ્રાયની બીક હોય,

32:33	મને એવા કોઈકની બીક હોય
	કે જે મને માર મારવાનું હોય.

32:44	વિવિધ પ્રકારના
	ભય હોય છે.

32:49	તો શું આપણે વિવિધ પ્રકારો સાથે
	એક પછી એક કામ કરીશું -

32:58	તમારો અમુક ભય, આમનો અમુક
	ભય, અથવા મારો અમુક ભય -

33:04	કે પછી આપણે સાથે મળીને
	એનું મૂળ, એનું કારણ શોધી કાઢીશું?

33:12	બરાબર?
	તમને બેમાંથી કયું જોઈએ છે?

33:16	ભયની વિવિધ શાખાઓ,
	કે ભયનું સાવ છુપાયેલું મૂળ,

33:24	છુપાયેલું મૂળ સ્વરૂપ?

33:29	તમે સમજો છો?
	ભયનું મૂળ શું છે?

33:39	વક્તા તમને આ પ્રશ્ન
	પૂછી રહ્યો છે,

33:46	અને જો તમે કૃપયા
	આજની સાંજે પ્રામાણિક રહો

33:52	- ત્યાર પછી તમે અપ્રામાણિક
	રહી શકો છો,

33:55	એ તમારો સ્વભાવ છે,
	તમને એ જોઈએ છે -

33:59	પણ આજની સાંજે તમારા પોતાના માટે
	એ શોધી કાઢો કે આનું મૂળ શું છે,

34:09	આ બધો ભય
	શેમાંથી આવે છે.

34:15	કારણ કે ભય
	સૌથી વધુ વિનાશક છે.

34:22	એમાં માણસ
	બંધિયાર રીતે જીવે છે...

34:28	શારીરિક રીતે જ્ઞાનતંતુઓના
	તણાવનું ભાન,

34:35	નજીવા કે ભયભીત હોવાની લાગણી,
	તમે જાણો છો, ભયની લાગણી,

34:41	અને જયાં ભય હોય, ત્યાં દરેક પ્રકારનું
	ચિંતાગ્રસ્ત કાર્ય થાય છે,

34:49	જે બુદ્ધિહીનતા છે તે
	બુદ્ધિગમ્ય હોવાનો દેખાવ કરે છે.

34:55	એટલે તમારા પોતાના માટે આ શોધી કાઢવું
	અગત્યનું છે કે આનું મૂળ શું છે.

35:03	અથવા આનાં ઘણાં મૂળ છે,
	કે માત્ર એક જ મૂળ છે?

35:20	કદાચ તમે આના વિષે
	વિચાર્યું નથી,

35:25	તમે પૈસા કમાવામાં
	અતિ વ્યસ્ત છો,

35:30	તમે તમારી સ્થિતિ વિષે
	ચિંતા કરવામાં અતિ વ્યસ્ત છો,

35:35	તમે કદાચ ક્યારેય આ શોધી કાઢવા
	માટે વિચાર કે તપાસ કર્યાં નથી

35:41	કે તમે ભય વિના
	જીવી શકો કે કેમ.

35:51	‘જે છે’ તેમાંથી
	‘જે હોવું જોઈએ’ તરફનો બદલાવ

35:55	એ ભયનાં કારણોમાંનું એક છે.

35:59	હું કદાચ ક્યારેય ત્યાં ન પહોંચું,
	આથી હું એનાથી પણ ડરું છું.

36:06	હું જે બધું બની રહ્યું છે
	એનાથી પણ ડરું છું,

36:11	હું ભૂતકાળથી પણ ડરું છું.
	ખરું?

36:18	તો આપણે સાથે મળીને શોધી
	કાઢવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ

36:22	- વક્તા જે કહે
	તે સ્વીકારતા નથી.

36:29	આમાં પ્રામાણિકતાની,
	સંશયની જરૂર પડે છે,

36:36	વક્તા જે કહે તેમાંની એકપણ
	વસ્તુ સ્વીકારવાની નથી,

36:44	પરંતુ આપણા પોતાના માટે

36:49	ભયના તથ્યને તથા માળખાને
	જોવાનાં છે.

36:57	બરાબર?
	ભય એટલે શું?

37:03	આપણને શેનાથી બીક લાગે છે એ નહીં.

37:09	મને મૃત્યુની બીક લાગે છે
	- ધારો કે -

37:12	કારણ કે હું વૃધ્ધ થઈ રહ્યો છું
	અને હું ડરું છું.

37:18	અમે એ નથી પૂછતા કે
	તમને શેનાથી બીક લાગે છે,

37:25	પણ ભય ‘સ્વત:’ છે શું,
	એના પોતાનામાં શું છે.

37:31	તમે સમજો છો?

37:36	તમે થાકી ગયા છો?

37:39	સારું.
	તો ભય પોતે શું છે?

37:46	એ શેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે?

37:53	આપણે આનું પરીક્ષણ
	સાથે મળીને કરીશું,

37:58	પણ તમારે આમાં સહભાગી બનવું પડે,
	શાબ્દિક રીતે સ્વીકારવાનું નહીં.

38:07	જો તમે શાબ્દિક રીતે, તાત્વિક સિદ્ધાંત
	તરીકે કે બૌદ્ધિક રીતે આને સ્વીકારો,

38:11	તો અંતે તમે
	ભયભીત જ રહેશો.

38:14	અને એ તો સમયનો બગાડ છે,
	તમારા સમયનો અને વક્તાના સમયનો.

38:21	પરંતુ જો તમે અને વક્તા
	સાથે મળીને ચાલી શકો,

38:26	ભયના સમગ્ર મૂળ સ્વરૂપની અંદર
	સાથે મળીને મુસાફરી કરી શકો,

38:32	અને તમે તમારી જાતે

38:35	ભયના કારણના સત્યને પામી શકો,
	તો પછી તમે મુક્ત છો.

38:42	સિવાય કે તમે તમારું બાકીનું જીવન
	ભયભીત રહેવા માગતા હો

38:45	- તમને કદાચ એ ગમતું હોય, કેમ કે
	લોકોને કોઈક પ્રકારનો ભય ગમતો હોય છે

38:50	કારણ કે એનાથી લોકોને લાગે છે કે

38:55	તેઓની પાસે પકડી રાખવા માટે
	કશુંક તો છે.

39:10	ભૂતકાળ એટલે શું?

39:15	કૃપયા સાંભળો,
	આપણે ભય વિષે વાત કરીએ છીએ.

39:19	ભૂતકાળ શું છે, વર્તમાન શું છે,
	અને ભવિષ્ય શું છે?

39:30	ભૂતકાળ એ બધું છે જે તમે
	સ્મૃતિ તરીકે સંગ્રહ કરેલું છે,

39:38	બની ગયેલી ઘટનાઓનું
	સ્મરણ,

39:45	અને વર્તમાન એ જ ભૂતકાળ છે,

39:51	જે પોતાનામાં ભવિષ્ય માટેના
	ફેરફારો કરતો રહે છે.

39:54	ખરું?
	આ વાસ્તવિક હકીકત છે.

39:59	એટલે તમે
	ભૂતકાળની સ્મૃતિઓ છો,

40:06	ભૂતકાળનાં સ્મરણો છો,
	ભૂતકાળના અકસ્માતો છો,

40:12	ભૂતકાળનો સમગ્ર સંચય છો.
	એ છો તમે.

40:19	તમે સ્મૃતિઓનું પોટલું છો.
	એ હકીકત છે.

40:27	જો તમને કોઈ સ્મૃતિઓ ન હોય,
	તો તમારું અસ્તિત્વ ન હોય.

40:34	માટે તમે એ છો.

40:37	ભૂતકાળ – કૃપયા સાંભળો -
	સમય છે, ખરું કે નહીં?

40:46	ભૂતકાળને સમય થકી
	એકત્ર કરવામાં આવ્યો છે.

40:54	મને એક અનુભવ થયો છે,
	એક અઠવાડિયા પહેલાં,

41:01	એ અનુભવે એક સ્મૃતિ
	છોડી છે,

41:09	અને એ સ્મૃતિ ભૂતકાળના
	અનુભવમાંથી જન્મી છે,

41:14	એટલે કે, જ્યારે હું ‘ભૂતકાળ’ શબ્દનો
	પ્રયોગ કરું, ત્યારે એ સમય જ છે.

41:19	ખરું? તમે સંમત છો?

41:23	તો આ સમય છે.
	ભૂતકાળ સમય છે.

41:28	અને ભૂતકાળ સ્મૃતિ, જ્ઞાન,
	અનુભવ પણ છે.

41:36	બરાબર, સર?

41:40	ભૂતકાળ મગજમાં
	સ્મૃતિ તરીકે સંગ્રહાયેલાં

41:46	અનુભવ અને જ્ઞાન છે,

41:49	અને સ્મૃતિમાંથી
	વિચાર ઉદ્ભવે છે.

41:54	આ એક હકીકત છે.

41:56	માટે સમય, જે ભૂતકાળ છે,

42:03	અને સ્મૃતિ પણ,
	જે ભૂતકાળ છે,

42:06	એટલે સમય અને વિચાર
	એક જ છે,

42:13	એ બંને અલગ નથી.

42:16	તમે આ સમજો છો?

42:23	શું આપણે સાથે છીએ?
	થોડાક અંશે?

42:31	તો, આપણે કહીએ છીએ કે,
	ભય એ સમય અને વિચાર બંને છે.

42:42	મેં એક અઠવાડિયા પહેલાં કશુંક કર્યું,
	જેનાથી ભય પેદા થયો,

42:52	હું એ ભયને યાદ કરું છું,

42:57	અને હું એને ફરી બનતાં
	અટકાવવા માગું છું.

43:02	એટલે ભૂતકાળનો એક બનાવ છે
	જેનાથી ભય પેદા થયો,

43:08	અને મગજમાં સ્મૃતિ તરીકે
	એની નોંધણી થઈ છે.

43:16	એ નોંધણી એ સમય છે.
	ખરું?

43:24	આ બોલવું તે, આ પ્રવચન,
	આની નોંધણી થઈ રહી છે,

43:29	આ નોંધણી એ સમય છે,

43:33	શબ્દ અને વસ્તુ વચ્ચે જે છે,
	તે સમય છે.

43:38	મને આશા છે કે તમે
	આ બધું સમજો છો.

43:42	અને વિચાર સમય પણ છે,

43:47	કારણ કે વિચાર અસ્તિત્વમાં આવે છે
	સ્મૃતિ થકી,

43:53	જ્ઞાન થકી,
	અનુભવ થકી,

43:58	માટે વિચાર અને સમય એકસમાન છે,
	એકસાથે છે,

44:04	બંને અલગ નથી.
	બરાબર?

44:10	અને આપણે પૂછીએ છીએ,
	શું એ ભયનું મૂળ છે?

44:18	સમય અને વિચાર,
	સમય-વિચાર?

44:24	એટલે કે, મને મૃત્યુનો ડર છે.
	ખરું?

44:30	હું હજુ યુવાન છું, વૃધ્ધ છું,
	જે કાંઈ હોય તે, હું તંદુરસ્ત છું,

44:34	પરંતુ મૃત્યુ મારી રાહ જોઈ રહ્યું છે,
	અને મને મૃત્યુની બીક છે.

44:40	એટલે કે, મેં એને
	મારાથી દૂર મૂકી દીધું છે,

44:48	પણ હજુ મને મૃત્યુની બીક છે.

44:52	તમને સહુને મૃત્યુની બીક નથી?
	હા? ના?

45:00	જો તમને મૃત્યુની બીક ન હોય,
	તો તમે સહુ વિલક્ષણ લોકો છો.

45:10	માટે, ભય, ભયનું મૂળ છે
	સમય-વિચાર.

45:21	એવું ન કહો કે, ‘હું કેવી રીતે
	સમય અને વિચારને અટકાવું?’

45:29	જો તમે ‘કેવી રીતે’ કહો, તો તમે
	એક પદ્ધતિની, એક રીતની માગણી કરો છો,

45:36	પછી તમે એ રીત મુજબનું આચરણ કરશો,
	જેનો અર્થ છે સમય.

45:42	ખરું? આમ તમે ફરી પાછા
	એના એ જ જૂના ઢાંચામાં આવી જાવ છો.

45:48	તમે સમજ્યા છો?

45:50	પરંતુ જો તમે સમજો, મજબૂત પકડ મેળવો,

45:55	ભયના મૂળ સ્વરૂપમાં તથા ભયના કારણમાં
	અંતર્દૃષ્ટિ મેળવો,

46:03	જે વિચાર અને સમય છે,
	જો તમે ખરેખર એની મજબૂત પકડ મેળવો,

46:10	તો એને પકડી રાખો,
	એનાથી દૂર ભાગી ન જાવ.

46:16	જુઓ...

46:21	મને ખબર નથી કે શા માટે મારે
	આ બધું વિગતવાર સમજાવવું પડે છે,

46:25	આ બધું એટલું તો સરળ છે.

46:29	પણ તમે સહુ લોકો બહુ અટપટા છો,
	બહુ બુદ્ધિજીવી, બહુ ભણેલા,

46:35	બહુ અનુભવી છો, તમે ક્યારેય કશાનેય
	સરળતાથી મળી શકતા નથી.

46:45	આપણે આમાં ઊંડા જઈશું.

46:53	કશુંક અગાઉ બની ગયું હોય
	એમાંથી ભય ઉત્પન્ન થાય છે.

47:00	મને દાંતનો દુખાવો થયો, હું દાંતના
	ડૉક્ટર પાસે ગયો, એણે સાજો કર્યો,

47:08	પણ એની નોંધણી થઈ છે,

47:15	એ પીડાની નોંધણી થઈ છે.

47:18	જયાં નોંધણી હોય, ત્યાં
	સ્મૃતિ હોવાની જ અને એ કહે કે,

47:23	‘મને આશા છે કે આવું આવતીકાલે
	ફરી નહીં થાય.’

47:27	તો, ગઈકાલની પીડા નોંધાય છે,
	પછી સ્મૃતિ,

47:36	જે નોંધણી છે, એ કહે છે,
	‘મને આશા છે કે આવું નહીં થાય’

47:40	- આ સમગ્ર પ્રક્રિયા ભય છે.
	ખરું?

47:47	જો તમે આના
	મૂળ તત્ત્વને સમજો,

47:53	ભયની પાયાની
	પ્રકૃતિને સમજો,

47:58	તો તમે આની સાથે કામ કરી શકો,
	પરંતુ જો તમે ભયથી પલાયન કરતા હો,

48:04	એમ કહીને તાર્કિક રીતે સમજાવવાનો
	પ્રયત્ન કરતા હો કે, ‘હું કેવો છું, મને કહો,

48:11	મને આમાંથી છૂટવામાં મદદ કરો’,
	તો એના અંતમાં, તમે જેવા છો તેવા,

48:17	તમારા બાકીના જીવનપર્યંત
	ભયભીત જ રહેશો. ખરું?

48:24	તો ભયનું મૂળ છે
	સમય-વિચાર.

48:33	જો તમે આ સમજો – આનું
	સૌંદર્ય જુઓ, આની બારીકાઈ જુઓ.

48:45	અને બીજી વસ્તુ છે:

48:51	લોકોને બીક છે
	- તમારી જેમ જ -

48:53	આખી દુનિયામાં મોટાભાગના લોકોને
	મૃત્યુની બીક લાગે છે.

49:01	આ જીવનના મૂળભૂત
	ભયમાંનો એક છે.

49:07	અને આપણે સહુ જાણીએ છીએ કે
	દરેકનું મૃત્યુ છે,

49:14	તમારું અને વક્તાનું છે.

49:16	એ અંતિમ નિશ્ચિતતા છે.
	ખરું?

49:22	તમે એનાથી પલાયન કરી ન શકો.

49:25	તમે કદાચ લાંબું જીવો,
	તમારી ઊર્જાને વેડફયા વિના,

49:31	સાદું, ડહાપણભરેલું,
	બુધ્ધિયુક્ત જીવન ગાળીને,

49:36	પણ તમે ભલે ગમે તે રીતે જીવો,
	તો પણ મૃત્યુ અનિવાર્ય છે.

49:46	તમે એ સ્વીકારશો?

49:53	સ્વીકારવાનું નહીં – એ એક હકીકત છે.

49:57	તમે એ હકીકતનો સામનો કરશો?

50:03	તમે મરવાના છો!
	એમ જ વક્તા પણ.

50:11	તમે – તમે કોણ છો?

50:23	તમે કોણ છો, સજ્જનો અને સન્નારીઓ
	- તમે કોણ છો?

50:28	તમારું ધન, તમારો હોદ્દો,

50:33	તમારી ક્ષમતા,
	તમારી અપ્રામાણિકતા,

50:40	તમારી ગૂંચવણ,
	તમારી વ્યગ્રતા,

50:44	તમારું બૅન્કનું ખાતું,
	તમારું બૅન્કનું ખાતું,

50:50	- તમે એ બધું છો,
	નહીં કે?

50:53	સરળ અને પ્રામાણિક રહો.
	આ આવું છે!

51:01	અને આપણે પૂછીએ છીએ,

51:07	જ્યારે આપણે મૃત્યુ પામવાના છીએ
	તો જીવવાની કળા શી છે?

51:16	એ તો છે જ,
	ભલે તમને ગમે કે ન ગમે.

51:20	જીવવાની કઈ એવી કળા છે
	જેથી માણસને મૃત્યુની બીક ન રહે?

51:27	તમે સમજો છો?

51:33	ચાલો આમાં ઊંડા જઈએ.

51:35	ચાલો આમાં ઊંડા જઈએ, શાબ્દિક રીતે નહીં,
	બૌદ્ધિક રીતે નહીં, સૈદ્ધાંતિક રીતે નહીં,

51:41	પણ વાસ્તવિક રીતે, જેથી તમે જાણો
	કે મૃત્યુનો અર્થ શો છે.

51:49	અમે આપઘાતની દલીલ નથી કરતા.

51:57	અમુક તત્ત્વજ્ઞાનીઓ,
	અસ્તિત્વવાદીઓ અને અન્ય લોકો છે,

52:03	જેઓ કહે છે કે જીવન કાયમ કોઈ ટેકરીની
	ઉપર ચઢવા અને નીચે ઉતરવા,

52:13	ઉપર જવા માટે જોર કરવા અને અમુક ઊંચાઈએ
	પહોંચ્યા પછી નીચે આવવા જેવું છે.

52:19	અને જીવન, આવા જીવનનો કોઈ અર્થ નથી,
	માટે આપઘાત કરો.

52:29	તમે સમજો છો?

52:35	અમે એમ નથી કહેતા કે
	જીવન જીવવાનો રસ્તો એ છે,

52:40	એ જીવન જીવવાની કળા નથી.

52:43	પરંતુ આપણે આપણી જાતને પૂછીએ છીએ,
	શા કારણે આપણને મૃત્યુની બીક લાગે છે.

52:54	આપણે યુવાન હોઈએ કે વૃધ્ધ,
	અથવા જેવા પણ હોઈએ,

53:00	પણ શા કારણે આ તીવ્ર વ્યથા
	જેનો આપણે આટલો બધો...

53:05	- એ સભાનપણે હોય કે
	અભાનપણે હોય.

53:12	અને મૃત્યુનો ભય એ દુ:ખ
	સહન કરવું પણ છે. બરાબર?

53:19	મારા કુટુંબને છોડવામાં
	દુ:ખ સહન કરવું

53:25	- તમને ખબર છે, મે સંચય કરેલી
	બધી જ વસ્તુઓ,

53:29	અને હું એ બધું છોડું છું.

53:38	જીવનની કળા માત્ર એ શોધી કાઢવું જ નથી
	કે આપણું રોજિંદું જીવન કેવી રીતે જીવવું,

53:47	પરંતુ એ શોધી કાઢવું પણ છે

53:51	કે જીવતા હોઈએ તે દરમ્યાન
	મૃત્યુનો મર્મ શો છે. બરાબર?

54:03	મૃત્યુ એટલે શું?

54:07	એક જૈવિક, શારીરિક અંત છે,
	રોગ થકી,

54:16	મોટી ઉંમરને લીધે, અકસ્માતથી,
	કોઈ દુર્ઘટના થકી

54:23	- હું રસ્તા ઉપર જતો હોઉં, અને બનવાજોગ
	મારી ઉપર એક ઈંટ પડે અને હું મરી જાઉં.

54:34	તો આપણે મરવાનો અર્થ શો કરીએ છીએ?

54:40	જો આપણે એ સમજી શકીએ,

54:44	તો જીવન અને મૃત્યુ
	સાથેસાથે રહી શકે.

54:52	તમે સમજો છો?

54:53	માણસના આખા જીવનના
	અંતમાં મૃત્યુ નહીં...

54:59	જ્યારે જીવતંત્ર અંત પામે,
	પણ સાથે મળીને જીવવું,

55:03	મૃત્યુ અને જીવન સાથે જીવવું.

55:10	તમે ક્યારેય આ પ્રશ્ન
	પૂછ્યો છે?

55:15	કદાચ નહીં.
	તમે એ પ્રશ્ન પૂછો.

55:20	તમારી જાત સમક્ષ આ પ્રશ્ન મૂકો
	કે જીવવું શક્ય છે

55:27	- જે છે જીવવાની કળા -
	જીવવું, અને મૃત્યુની સાથે જીવવું.

55:41	પછી એ શોધી કાઢવા માટે તમારે એ
	શોધી કાઢવું પડે કે જીવવું એટલે શું. ખરું?

55:51	વધારે મહત્ત્વનું શું છે,

55:53	મરવું કે જીવવું?
	પહેલાં કે પછી?

56:01	તમે મારો પ્રશ્ન સમજો છો?

56:05	મોટાભાગના લોકોની નિસબત
	પછી સાથે હોય છે,

56:09	કાં તો પુનર્જન્મ હોય,
	અથવા બીજું કશું હોય.

56:14	પરંતુ તેઓ ક્યારેય એ નથી પૂછતા,

56:17	કે વધારે મહત્ત્વનું શું છે,
	જીવવું, જે એક કળા છે...

56:23	જો સાચું જીવન હોય,

56:26	તો કદાચ મૃત્યુ પણ
	સાચી રીતે જીવવાનો એક ભાગ છે,

56:31	- તમે સમજો છો -
	મૂર્ખાઈભરેલા જીવનના અંતમાં નહીં!

56:38	માટે માણસે પહેલાં એ તપાસ કરવી પડે,
	કે જીવવું એટલે શું.

56:48	તમે આનો જવાબ આપો, સર.

56:50	આપણે આની ચર્ચા કરીશું,
	આને વિષે સંવાદ કરીશું,

56:53	પણ તમારે આનો જવાબ
	પોતાને માટે આપવો જ રહ્યો.

57:00	જેનો અર્થ છે,
	તમારું જીવન શું છે?

57:04	તમારું રોજિંદું જીવન શું છે,
	એટલે કે જે તમારું જીવન છે,

57:10	રોજેરોજના જીવનની હારમાળા છે.

57:14	એ બધાં જીવનોની
	લાંબી હારમાળા શું છે?

57:21	પીડા, વ્યગ્રતા, બિનસલામતી,
	અનિશ્ચિતતા. ખરું?

57:31	તમે ઉપજાવેલી કોઈક વસ્તુ પ્રત્યે
	ભ્રામક ધાર્મિકતા,

57:40	કોઈક પ્રકારનું કાલ્પનિક, ભ્રામક
	અસ્તિત્વ, એક ઢોંગ ભરેલું જીવન,

57:48	શ્રદ્ધા હોવી, માન્યતા હોવી
	- તમે આ બધું છો. ખરું?

57:56	તમે તમારા મકાન સાથે,
	તમારા ધન સાથે, તમારી બૅન્ક સાથે,

58:02	તમારી પત્ની, બાળકો પ્રત્યે
	આસક્ત છો. ખરું?

58:06	તમે જોડાયેલા છો, પકડો છો, ખરું?
	આ તમારું જીવન છે.

58:13	તમે આનો વિરોધ કરશો?

58:18	તમે આનો વિરોધ કરશો?

58:21	વક્તાએ દર્શાવેલું વર્ણન
	આ છે, કે

58:26	તમે સતત મથામણ,

58:31	સતત પ્રયત્ન,
	સગવડ, પીડા,

58:39	એકલતા, વિષાદને જીવો છો
	- એ છે તમારું જીવન.

58:47	અને તમે એને છોડવાથી
	ગભરાવ છો.

58:52	અને મૃત્યુ કહે છે, ‘મારા મિત્ર,
	તમે એને તમારી સાથે ન લઈ જઈ શકો.

58:58	તમે તમારું ધન, તમારું કુટુંબ, તમારું જ્ઞાન,
	તમારી માન્યતાઓ સાથે ન લઈ જઈ શકો.’

59:04	મૃત્યુ કહે છે, તમારે એ બધું
	પાછળ છોડી દેવું રહ્યું.

59:10	ખરું?
	તમે એની સાથે સંમત થશો?

59:16	કે એને નકારશો?

59:20	આનો સામનો કરો, સર.

59:23	તો, જીવવાની કળા એ છે

59:32	- મારે આનો જવાબ આપવાની જરૂર છે?

59:36	તમે જુઓ, તમે મારા જવાબ આપવાની
	રાહ જોઈ રહ્યાં છો.

59:44	જુઓ સર, હું મારી પત્ની સાથે
	જોડાયેલો છું,

59:52	અથવા અમુક નિષ્કર્ષ સાથે,

59:56	હું એની સાથે
	જબરદસ્ત રીતે જોડાયેલો છું.

1:00:04	હવે મૃત્યુ મને કહે છે,

1:00:07	‘તમે ન લઈ જઈ શકો, હું આવું ત્યારે
	તમારે એને છોડવું જ પડશે.’

1:00:16	હવે, શું મારા માટે હું જીવતો હોઉં ત્યારે,
	એને છોડવું શક્ય છે?

1:00:25	હા, સર! તમે છોડશો?
	તમે છોડશો?

1:00:34	સંપૂર્ણ શાંતિ.

1:00:40	હું મારા ફર્નીચર સાથે
	જોડાયેલો છું,

1:00:45	મેં એને ઘસીને ચળકતું કર્યું છે,
	મેં એની કાળજી કરી છે,

1:00:48	એ જૂનું ફર્નિચર છે,

1:00:52	હું એ કોઈને નહીં આપું.
	એ મારું છે.

1:00:56	હું એની સાથે વર્ષોથી જીવ્યો છું,
	એંસી વર્ષ. એ મારો ભાગ છે.

1:01:05	જ્યારે હું એ ફર્નિચર સાથે જોડાયેલો હોઉં,
	તો એ ફર્નિચર હું છું.

1:01:13	હું જાણું છું તમે હસો છો,

1:01:19	પણ તમે એ ફર્નીચરને
	છોડશો નહીં.

1:01:27	તો મૃત્યુ તમને કહે છે,

1:01:30	‘મારા મિત્ર, તમે એ મેજ
	તમારી સાથે ન લઈ જઈ શકો.’

1:01:36	તો શું તમે સંપૂર્ણપણે મુક્ત રહી શકો,

1:01:41	એ ફર્નીચર પ્રત્યેની આસક્તિથી
	સંપૂર્ણપણે મુક્ત?

1:01:49	તમે એ ફર્નિચર સાથે જીવો,

1:01:51	પરંતુ એની આસક્તિથી
	સંપૂર્ણપણે મુક્ત.

1:01:57	એ છે મૃત્યુ.
	તમે સમજો છો?

1:02:01	જેથી તમે જીવતા રહો,
	દરેક સમયે જીવતા અને મરતા.

1:02:10	ઓહ, તમે આનું સૌંદર્ય જોતાં નથી!

1:02:15	તમે આ મુક્તિને જોતાં નથી
	કે આ તમને

1:02:19	ઊર્જા, ક્ષમતા આપે છે.

1:02:26	જયાં તમે આસક્ત હો,
	ત્યાં ભય હોય છે,

1:02:30	વ્યગ્રતા,
	અનિશ્ચિતતા હોય છે.

1:02:34	અનિશ્ચિતતા, ભયને કારણે
	વિષાદ થાય છે.

1:02:49	અને વિષાદના પ્રશ્નમાં ઊંડા
	ઊતરવું – એ જીવનનો એક ભાગ છે.

1:02:56	પૃથ્વી ઉપર સૌએ દુ:ખ સહન કર્યું છે,
	આંસુ વહાવ્યાં છે.

1:03:10	તમે આંસુ વહાવ્યાં નથી?

1:03:16	તમારો પતિ તમારી
	સંભાળ નથી લેતો,

1:03:21	એ તમારો ઉપયોગ કરે છે
	અને તમે એનો ઉપયોગ કરો છો.

1:03:28	અને તમે અચાનક અનુભવો છો કે
	એ કેટલું કદરૂપું છે,

1:03:37	અને તમે દુ:ખ સહન કરો છો.

1:03:42	આખાયે ઇતિહાસ દરમ્યાન માનવે
	માનવનો વિનાશ કર્યો છે,

1:03:48	ધર્મને નામે, ઈશ્વરને નામે,
	રાષ્ટ્રીયતાને નામે... ખરું?

1:03:57	તો માનવે અપાર દુ:ખ
	સહન કર્યું છે.

1:04:05	અને તેઓ ક્યારેય એ સમસ્યાનો
	ઉકેલ લાવી નથી શક્યા,

1:04:13	કે ક્યારેય દુ:ખ સહન ન કરવું.

1:04:16	કેમ કે જ્યારે આપણે દુ:ખ સહન
	કરીએ છીએ, ત્યારે પ્રેમ નથી હોતો.

1:04:26	દુ:ખ સહન કરવામાં
	માત્ર આત્મ દયા જ નહીં,

1:04:31	પણ એકલતાનો, વિયોગનો,
	વિભાજનનો ભય, વસવસો,

1:04:44	અપરાધભાવ – આ બધું જ
	એ શબ્દમાં સમાવિષ્ટ છે.

1:04:54	આપણે ક્યારેય આ સમસ્યાનો
	ઉકેલ લાવ્યા નથી.

1:05:02	આપણે એને સહન કરી લઈએ છીએ,
	આપણે આંસુ વહાવીએ છીએ,

1:05:08	અને પુત્રની, કે ભાઈની,

1:05:11	કે પત્નીની કે પતિની સ્મૃતિને
	બાકીના જીવનપર્યંત સાથે રાખીએ છીએ.

1:05:23	શું વિષાદનો અંત છે ખરો?

1:05:29	કે પછી માનવે હંમેશ માટે
	આનો બોજો ઉઠાવવો જ રહ્યો?

1:05:40	એ શોધી કાઢવું તે પણ
	જીવવાની કળા છે.

1:05:52	ભયનું ન હોવું તે
	જીવવાની કળા છે.

1:06:00	અને વિષાદ ન હોવો તે પણ
	જીવવાની કળા છે.

1:06:10	માટે આ જટિલ સમસ્યાની મહીં
	તપાસ કરવાની છે, કે

1:06:17	શા કારણે માનવ અન્ય માનવો પ્રત્યે
	માત્ર અમાનવીય જ નહીં,

1:06:25	પરંતુ ક્રૂર પણ રહ્યો છે,

1:06:29	પાશવી, હિંસક, હજારો, લાખોની સંખ્યામાં
	લોકોને મારી નાખતો રહ્યો છે.

1:06:38	અને કેટલા બધા લોકોએ
	પોતાના પુત્રો, કે પતિઓ,

1:06:43	કે અન્ય સંબંધીઓ માટે
	આંસુ વહાવ્યાં છે?

1:06:49	અને આપણે હજુયે એનો એ જ
	પુરાણો ઢાંચો, એકબીજાને મારી નાખવાની

1:06:52	ગંદી, પાશવી રમત
	આગળ ચલાવીએ છીએ.

1:07:04	મેં અહીં આવતી વખતે જોયું,
	કે અહીં નૌકાસૈન્યનો

1:07:10	એક કાર્યક્રમ થવાનો છે.

1:07:15	ખરું? હા, સર.

1:07:21	તમે સૌ તમારા લશ્કર અને નૌકાસૈન્ય
	વગેરે માટે ખૂબ અભિમાન ધરાવો છો.

1:07:29	દરેક દેશ હજારો લોકોના વિનાશ માટેનાં
	પોતાનાં લશ્કરી ઉપકરણો માટે

1:07:35	અભિમાન ધરાવે છે.

1:07:44	તમે સંમત છો કે આપણે આ ન કરવું જોઈએ,
	અને બીજે દિવસે આગળ ચાલ્યાં જાવ છો,

1:07:55	ક્યારેય એ તપાસ નથી કરતાં કે તમે
	તમારી અંદર હિંસા અટકાવી શકો છો કે નહીં,

1:08:10	યુધ્ધોનું અસ્તિત્વ શા કારણે છે.

1:08:15	તમે સમજો છો, સર, કે છ હજાર
	વર્ષોથી યુધ્ધો થતાં આવ્યાં છે

1:08:22	- માણસ માણસને મારી નાખે છે.

1:08:26	એ બધાંની ગંદકી, કુરૂપતા.

1:08:35	અને તમને વાંધો નથી.

1:08:38	એ ક્યાંક દૂર બની રહ્યું છે,
	અને તમને વાંધો નથી.

1:08:45	પરંતુ તમે પણ એની જ
	તૈયારી કરી રહ્યાં છો.

1:08:51	માટે આ જીવનની
	સમસ્યાઓમાંની એક છે,

1:08:56	કે શું વિષાદ વિના જીવવું
	શક્ય છે ખરું.

1:09:10	વિષાદ એટલે શું?

1:09:14	શા માટે જ્યારે મારો પુત્ર અવસાન પામે

1:09:19	- મારો પુત્ર, તમારો નહીં,
	એ તમારી બાબત છે -

1:09:24	જ્યારે મારો પુત્ર અવસાન પામે,
	ત્યારે મારી અંદર કશુંક તૂટી જાય છે,

1:09:35	ખાસ કરીને જો હું સ્ત્રી હોઉં તો.

1:09:40	મેં એને મારા ગર્ભમાં ધારણ કર્યો છે,
	જન્મ આપ્યો છે, અને એને ઉછેર્યો છે,

1:09:49	એની સંભાળ લીધી છે,

1:09:53	અને એ બધાંની પીડા અને ખુશી,
	માતાનો હર્ષ,

1:10:00	અને પછી એને અંતે
	મારી નાખવામાં આવે છે

1:10:07	- તમારા દેશને માટે.

1:10:12	તમારું ગૌરવ એ માગણી કરે છે કે
	એને મારી નાખવામાં આવશે.

1:10:17	તમે આ બધું સમજો છો,
	નહીં કે?

1:10:22	કેમ તમે આ ચાલવા દો છો?

1:10:35	તો વિષાદ એટલે શું?

1:10:47	શું એવું છે કે મારો પુત્ર,
	- જતો રહ્યો, કદી પાછો ન આવી શકે,

1:10:54	જો કે હું વિચારું છું કે અમે આગલા જન્મમાં,
	કે સ્વર્ગમાં, કે નર્કમાં મળીશું -

1:11:05	એ જતો રહ્યો છે, એ હકીકત છે.

1:11:08	પણ હું સ્મૃતિને આગળ ચલાવું છું,

1:11:14	હું એનું ચિત્ર મારા હ્રદયની
	આજુબાજુ રાખું છું.

1:11:21	હું એ સ્મૃતિને આધારે,
	આંસુ વહાવતો જીવું છું.

1:11:28	હું ભૂલી શકતો નથી.

1:11:32	એ મારા બોજાનો એક ભાગ છે.

1:11:39	તમે આ બધું નથી જાણતાં શું?

1:11:43	કે પછી વક્તા કશુંક
	અસંગત બોલી રહ્યો છે?

1:11:54	તમે ક્યારેય પૂછ્યું નથી કે આપણે
	શા કારણે દુ:ખ સહન કરીએ છીએ.

1:12:05	અને આપણે ક્યારેય વિષાદ વિષે,
	દુ:ખ સહન કરવા બાબતે

1:12:11	તપાસ કરી નથી અને પૂછ્યું નથી કે,
	શું એનો ક્યારેય અંત થઈ શકે ખરો,

1:12:16	માણસના જીવનના
	અંતમાં નહીં,

1:12:22	પણ અત્યારે, આજે.

1:12:31	જો તમે એમાં તપાસ કરવાનું શરૂ કરો,
	- જે મને આશા છે કે અત્યારે આપણે

1:12:39	કરી રહ્યાં છીએ - તો કારણ શું છે?

1:12:42	શું એ આત્મ દયા છે?

1:12:46	શું એ છે કે એ યુવાન હતો, તાજગીભર્યો,
	ખુશખુશાલ – અને જતો રહ્યો?

1:12:59	શું એ છે કે
	હું એના પ્રત્યે આસક્ત છું?

1:13:03	આ બધાંનો સામનો કરો, સર!

1:13:08	શું હું એના પ્રત્યે આસક્ત છું?

1:13:14	અને તે આસક્તિ,
	શું છે તે આસક્તિ?

1:13:21	હું કોના પ્રત્યે આસક્ત છું?
	મારા પુત્ર પ્રત્યે?

1:13:26	‘મારો પુત્ર’ કહેવાનો મારો અર્થ શો છે?

1:13:30	- બુદ્ધિગમ્ય, તર્કસંગત રહો -

1:13:35	મારો પુત્ર એટલે શું?

1:13:37	મારી પાસે એનું એક ચિત્ર છે,
	મારી પાસે એની એક માનસિક છબી છે,

1:13:42	હું એ કશુંક ખાસ બને એમ ઇચ્છું છું.
	ખરું?

1:13:48	હું એ કશુંક ખાસ બને એમ ઇચ્છું છું,
	અને એ મારો પુત્ર છે.

1:14:01	અને હું અત્યંત આસક્ત છું

1:14:06	કેમ કે એ મારો ધંધો
	આગળ વધારશે,

1:14:17	એ વધારે પૈસા કમાવામાં
	મારા કરતાં વધુ હોશિયાર હશે.

1:14:21	તમને ખબર છે, તમે સહુ આ રમત
	રમો છો, તમે આ બહુ સારી રીતે જાણો છો.

1:14:29	And that's one side.

1:14:32	અને મને એને માટે
	અમુક સ્નેહ પણ છે.

1:14:38	આપણે એને પ્રેમ નહીં કહીએ,

1:14:42	પણ આપણે એને અમુક
	ખાસ પ્રકારનો સ્નેહ કહીશું.

1:14:46	જો તમે તમારા પુત્રને પ્રેમ કરતા હતા,

1:14:50	તો તમે એને જુદા પ્રકારનું
	શિક્ષણ આપ્યું હોત,

1:14:53	જુદા પ્રકારનો
	ઉછેર આપ્યો હોત,

1:14:59	માત્ર તમારાં પગલે ચાલવા ન કહ્યું હોત.

1:15:03	એ નવી પેઢી છે,

1:15:09	અને નવી પેઢી તમારી પેઢી કરતાં
	સંપૂર્ણપણે વિશિષ્ટ હોઈ શકે,

1:15:16	મને આશા છે કે તમારો પુત્ર વિશિષ્ટ છે.

1:15:19	હું એવું ઈચ્છું છું કે
	એ નવી પેઢી હોય,

1:15:21	મારા કરતાં જુદા પ્રકારની
	વ્યક્તિ હોય.

1:15:29	હું જે કરું છું એનું
	અનુસરણ ન કરે

1:15:32	- ઇજનેર, વેપારી,
	અને એ બધા ધંધા.

1:15:42	પરંતુ હું ઈચ્છું છું કે
	એ મારા ધનનો, મારી સંપત્તિનો,

1:15:46	મારા મકાનનો વારસ હોય

1:15:52	- તમે સહુ જે રમત રમો છો
	એ તમે જાણો છો.

1:15:59	અને જ્યારે એ અવસાન પામે,
	ત્યારે એ બધું જ તૂટી જાય છે.

1:16:06	એટલે કે, મારું પુત્ર વિષેનું ચિત્ર,
	એ આ કે તે બને એ મારી ઇચ્છા,

1:16:12	એ બધાંનો તદ્દન અંત આવે છે,
	અને મને આઘાત લાગે છે.

1:16:21	પછી હું મારા ભત્રીજા,
	મારી ભત્રીજી, કે કોઈ અન્ય તરફ

1:16:27	વળું છું, જે આ જ ઢાંચો
	આગળ ચાલુ રાખે,

1:16:32	કારણ કે મારી પાસે અતિશય પૈસા છે,
	અથવા એક ઓરડો છે.

1:16:38	તમને આ બધી નથી ખબર?

1:16:41	આ બધું કેટલું નિષ્ઠુર છે.

1:16:46	અને મહાન વિષાદનાં
	કારણોમાંનું આ એક છે.

1:16:56	અને મૃત્યુ ખરેખર
	અંતિમ વિષાદ છે.

1:17:05	પરંતુ જો તમે જીવતા હો,
	મૃત્યુ અને જીવન એકસાથે મળીને,

1:17:13	તો પછી કોઈ પરિવર્તન નથી.

1:17:21	તમે દરરોજ તાજગીસભર
	પુનર્જન્મ પામો છો – તમે નહીં,

1:17:26	એક નવી વસ્તુ દરરોજ તાજગીસભર
	પુનર્જન્મ પામે છે.

1:17:34	અને એમાં મહાન સૌંદર્ય છે.

1:17:38	એ સર્જન છે.

1:17:42	નહીં કે માત્ર ચિત્ર દોરવું,
	મકાન બનાવવું, સ્થાપત્ય,

1:17:48	પણ આની સાથે જીવવું:
	મૃત્યુ અને જીવન.

1:17:56	અને એમાં અસાધારણ મુક્તિ છે.

1:18:05	અને મુક્તિનો સૂચિતાર્થ એ પણ છે,

1:18:07	‘મુક્તિ’ શબ્દનો મૂળ અર્થ
	પ્રેમ પણ છે.

1:18:17	જીવવું, જીવવાની કળા
	અને મરવાની કળા, એકસાથે.

1:18:26	એમાંથી મહાન પ્રેમ સધાય છે.

1:18:30	અને પ્રેમની પોતાની વિવેકબુદ્ધિ છે,

1:18:34	એ કપટી મનની બુદ્ધિ નથી.

1:18:40	વિવેકબુદ્ધિ કે પ્રજ્ઞા
	એ મગજની બહારની વસ્તુ છે.

1:18:47	આપણે એને વિષે
	આવતીકાલે વાત કરીશું.