કૃષ્ણમૂર્તિ જ્યાં સુધી કોઈ મધ્યસ્થ છે, ત્યાં સુધી ધ્યાન નથી

Krishnamurti Subtitles

RA85T3 - જ્યાં સુધી કોઈ મધ્યસ્થ છે, ત્યાં સુધી ધ્યાન નથી

ત્રીજું જાહેર પ્રવચન
રાજઘાટ - વારાણસી, ભારત
૨૨ નવેમ્બર ૧૯૮૫

2:13	કૃ: કોઈને પણ અહીંયાં
	આવીને બેસવું ગમશે?

2:16	હું ખરેખર કહું છું, સર.
	તમે આવી શકો છો.

2:30	પ્ર: સર, હું આવી શકું?
	હા, આવો.

2:40	કૃ: અથવા તમને આ તરફ આવવું ગમશે?
	આ બરાબર છે, સર.

2:52	બે ગુરુઓ.

2:59	પ્ર: માત્ર એક જ.

3:14	કૃ: આ બરાબર છે?

3:36	આ છેલ્લું પ્રવચન છે.

3:47	આપણે સાથે મળીને આજની સવારે

3:50	ઘણીબધી મહાન બાબતોની વાતો કરવાના છીએ,
	ઘણીબધી મહાન બાબતોની,

4:00	અને અમે કહ્યું તે પ્રમાણે,
	માત્ર અમે જ વક્તા નથી.

4:11	આપણે જે આખીયે સમસ્યા અથવા બાબતો વિષે
	ચર્ચા કે વાતચીત કરવાના છીએ,

4:20	તેમાં તમે અને વક્તા સાથે મળીને
	ભાગ લઈ રહ્યા છીએ.

4:27	આપણે કહ્યું તે પ્રમાણે,
	તમે તેમાં સહભાગી છો,

4:33	માત્ર સહેજ સાંભળવાનું નથી
	અથવા એવું કંઈ નથી કે તમારે સાંભળવું જ પડે,

4:41	પરંતુ આપણે સાથે મળીને
	ઘણી વસ્તુઓની વાતો કરીશું.

4:50	આપણે આગલાં બે પ્રવચનો અને એક ચર્ચા દરમ્યાન
	ઘણી વસ્તુઓની ઊંડાણમાં વાતો કરી છે:

5:03	ભય અને માનવની સઘળી વેદનાઓ,

5:14	આપણી સમસ્યાઓ,

5:18	એવી સમસ્યાઓ
	જેનો આપણે કદી નિવેડો લાવી શકતા નથી,

5:24	અને જેનું આપણે અત્યાર સુધી વહન કરીએ છીએ.

5:27	આપણે કાળજીપૂર્વક તેની વાત કરી.

5:32	સમસ્યાઓનું અસ્તિત્વ છે કારણ કે
	આપણાં મન સમસ્યાઓથી ભરાયેલાં છે,

5:38	અને માટે કોઈ પણ સમસ્યા સામે જોવાની
	મુક્તિ રહી જ નથી.

5:43	તેમાં અત્યારે જવાનો
	આ સમય નથી -

5:46	આપણે ખૂબ કાળજીપૂર્વક તે વાત કરી છે.

5:50	અને આપણે વિચાર અંગેના પ્રશ્નમાં
	ઊંડાણથી વાત કરી:

5:56	કેમ વિચારે આ જીવનને
	તદ્દન અશક્ય બનાવી દીધું છે.

6:06	વિચારે વિપુલ પ્રમાણમાં
	સંઘર્ષ આણ્યો છે -

6:11	પચીસ લાખ વર્ષોથી
	ચાલતાં યુદ્ધો -

6:18	એનો અર્થ કે લગભગ દર વર્ષે આપણે
	એકબીજાની હત્યા કરીએ છીએ,

6:25	ભગવાનના નામે,
	દેશભક્તિના નામે -

6:34	મારા દેશની વિરુદ્ધ તમારો દેશ,

6:38	અમારા ધર્મની વિરુદ્ધ તમારો ધર્મ
	વગેરે.

6:44	યુદ્ધ પછી બીજું યુદ્ધ,
	કદાચ બનારસમાં નહીં -

6:51	અહીં તમે વાસ્તવિક દુનિયાથી
	ખાસ્સા દૂર છો,

6:58	પરંતુ આપણે દર વર્ષે
	યુદ્ધોનો સામનો કરીએ છીએ.

7:08	અને આપણે વિચારના મૂળ સ્વભાવ વિષે
	પણ વાત કરી,

7:14	કેમ વિચાર માનવોને વિભાજીત કરે છે,
	અથવા તેમને કોઈ એક યોજના મુજબ

7:21	કામ કરવા માટે સાથે લાવે છે,
	જેમ કે ચંદ્ર ઉપર જવું.

7:27	તે રૉકેટ બનાવવા માટે,
	કદાચ ૩૦૦૦૦૦ થી વધારે

7:32	લોકોની જરૂર પડી હશે,

7:35	જેમાંનું દરેક જણ પોતાનું કામ
	કોઈ ખામી વિના કરતું હોય.

7:40	કાં તો આપણે યુદ્ધ જેવા કટોકટીના સમયે
	સાથે મળીએ છીએ, જે વેરભાવમાંથી ઉદ્ભવે છે,

7:48	અથવા આપણે કોઈ રાષ્ટ્રીય મુદ્દા
	ઉપર એકમત થઈએ છીએ,

7:58	અથવા આપણે કોઈ મહાન આફત આવે
	ત્યારે એક સાથે થઈએ છીએ,

8:03	જેમ કે ધરતીકંપ, જ્વાળામુખી ફાટવો,
	કુદરતી હોનારતો વગેરે.

8:16	તે સિવાય,
	આપણે ક્યારેય એક સાથે થતા નથી.

8:25	હવે આજની સવારે,
	હું આદરપૂર્વક સૂચવું છું,

8:30	કે અહીં બેઠેલાં આપણે બધાં
	એકસાથે મળીએ,

8:36	અને શક્તિ એકઠી કરીએ, જેથી
	આપણે જે વિભિન્ન મુદ્દાઓ ઉઠાવવાના છીએ

8:46	તેને વિષે બહુ સ્પષ્ટતાથી વિચારી શકીએ.
	સાથે મળીને.

8:54	એનો અર્થ એ કે તમે
	સક્રિયપણે વિચારશો, સક્રિયપણે સાંભળશો,

9:08	આપણાં મગજો જે ઘણાં સુસ્ત છે
	તેમને સક્રિય કરશો -

9:15	મને આ કહેવા બધા ક્ષમા કરજો -

9:19	સુસ્ત, ધીમાં, એકધારાં,
	પુનરાવર્તનભર્યાં વગેરે.

9:29	એટલે, આજની સવારે આપણે સાથે મળીને,
	પોતાનાં મગજોને સચેત રાખીને -

9:37	હું અપમાન નથી કરી રહ્યો,
	હું અપમાન કરવા માગું છું, પણ હું કરીશ નહીં.

9:47	તે માત્ર એક મજાક છે!

9:52	માત્ર શારીરિક જીવતંત્રને
	સક્રિય રાખવા પૂરતું જ નહીં,

10:00	કારણ કે તે આપણને શક્તિ આપે છે:

10:04	જુદીજુદી રીતે ચાલવું,
	તરવું,

10:08	અને વિશિષ્ટ પ્રકારનાં
	યોગાસનો વગેરે,

10:14	પણ એક બહુ જ સ્પષ્ટ
	અને સક્રિય મગજ હોવું,

10:23	કોઈ વિશેષિત મગજ નહીં,
	જેમ કે કોઈ તત્ત્વજ્ઞાની, કોઈ વૈજ્ઞાનિક,

10:35	કોઈ ભૌતિકશાસ્ત્રવિદ્ વગેરે.

10:40	વિશેષિત મગજો
	બહુ સંકુચિત બની જાય છે.

10:47	હું કેટલાક મિત્રોને ઓળખું છું
	જેઓ અહીં વૈજ્ઞાનિક છે -

10:51	મને આશા છે કે હું તેઓનું
	અપમાન નથી કરી રહ્યો.

10:56	અથવા ડૉક્ટરો, કે તત્ત્વજ્ઞાનીઓ,
	જેઓ પ્રવચનો વિષે પ્રવચન કરે છે.

11:06	તમે સમજો છો?
	આ મજાકને જુઓ છો?

11:12	પ્રવચનો વિષે પ્રવચન -
	કાં તો પ્લેટો, એરિસ્ટોટલ,

11:20	અનેક ગ્રીક તત્ત્વજ્ઞાનીઓ,
	અથવા તો તમારા પોતાના.

11:29	શબ્દકોશ મુજબ
	તત્ત્વજ્ઞાનનો ખરો અર્થ છે

11:34	'સત્ય માટેનો પ્રેમ',
	'જીવન માટેનો પ્રેમ',

11:40	'વિદ્વતા માટેનો પ્રેમ'.
	તાત્વિક સિદ્ધાંતો નહીં,

11:48	વધુ ને વધુ સિદ્ધાંતો ઉમેરવા,

11:51	અથવા કોઈની વાતોમાંથી અવતરણ ટાંકવાં અને
	સમજાવવું કે તેમણે ક્યાંથી ઉતારો કર્યો છે.

11:59	આખીયે દુનિયામાં બધી યુનિવર્સીટીઓ,
	કૉલેજો, સ્કૂલો

12:06	મગજને અનુબંધિત કરી રહી છે.

12:12	મને ખબર નથી કે તમે ક્યારેય
	શીખવાના પ્રશ્નમાં ઊંડા ઉતર્યા છો કે કેમ,

12:19	શીખવું એટલે શું.

12:22	હવે આપણે સાથે મળીને
	શોધી કાઢવાના છીએ કે

12:26	‘શીખવું’ એનો અર્થ શો છે.

12:29	સામાન્ય રીતે આપણે શીખવાનો અર્થ
	યાદ કરી લેવું એવો કરીએ છીએ -

12:39	સ્કૂલ જઈને તમે કેવી રીતે
	વાંચવું અને લખવું એ યાદ કરો છો,

12:44	ગણિત યાદ કરી લો છો,
	વગેરે.

12:50	સ્કૂલ, કૉલેજ,
	યુનિવર્સીટી દરમ્યાન -

12:55	જો તમે ત્યાં સુધી પહોંચવા જેટલા
	નસીબદાર હો,

12:58	અથવા તો કમનસીબે ત્યાં સુધી ન પહોંચી શકો -
	તમે બધું યાદ કરી લો છો.

13:07	અને તે સ્મૃતિનો
	સક્રિય ઉપયોગ કરી શકાય -

13:13	આજીવિકા કમાવા માટે,
	સત્તા, માલમિલકત, પ્રતિષ્ઠા,

13:19	સમર્થન મેળવવા માટે વગેરે.

13:23	તો શીખવું એટલે શું?
	કોઈ અન્ય પ્રકારનું શીખવું છે?

13:28	આપણે સાધારણ પ્રકારના શીખવાને
	જાણીએ છીએ -

13:32	સ્કૂલ, કૉલેજ, યુનિવર્સીટી.

13:35	અથવા તો કોઈ ખાસ કારીગરી શીખવી,
	શ્રેષ્ઠ સુથાર

13:41	કે પ્લમર કે રસોઇયા બનવા માટે.

13:53	અહીં મારા કેટલાક
	મિત્રો છે

13:56	જેઓ ખૂબ સારા રસોઇયાઓ છે,
	અને ખૂબ સારા તત્ત્વજ્ઞાનીઓ પણ છે,

14:04	અને માનસચિકિત્સકો તેમ જ ભૌતિકવિજ્ઞાનીઓ છે
	- તેઓ બધા ત્યાં છે -

14:12	અહીં - તે તરફ નહીં.

14:21	તો, શીખવું એટલે શું?

14:25	શું કોઈ અન્ય પ્રકારનું શીખવું છે

14:28	જે માત્ર પાકું યાદ કરી લેવું એટલું જ ન હોય?

14:34	તમે ક્યારેય એ વિષે વિચાર્યું છે?

14:40	જયારે તમે યાદ કરો છો ત્યારે
	તમારું મગજ સ્મૃતિઓથી ભરાઈ જાય છે.

14:50	તે સરળ છે.

14:52	એટલે સ્મૃતિઓ વધતી રહે છે,
	તમને થોડા સચેત રાખે છે,

15:02	તમે વધુ ને વધુ શીખતા રહો છો.

15:06	અમે - આ ભાઈ અને હું - તમને પૂછીએ છીએ:

15:15	બરાબર, સર?

15:22	અમે તમને પૂછીએ છીએ:
	શું કોઈ અન્ય પ્રકારનું શીખવું છે,

15:30	જે માત્ર પાકું યાદ કરી લેવું એટલું જ નથી?

15:36	આપણે કહ્યું તેમ, આપણે એક સાથે છીએ,
	અને આપણાં મગજો સચેત છે.

15:46	તો વક્તા તમને પૂછે છે:

15:51	કોઈ તદ્દન વિશિષ્ટ પ્રકારનું
	શીખવું છે ખરું?

16:01	પ્ર: સમજવું તે શીખવું છે, સર.
	કૃ: ના, સર, તેની તરત વ્યાખ્યા ન કરો,

16:07	તેમાં પૂરેપૂરું વિચારો,
	પ્રશ્નને જુઓ.

16:11	કોઈ વિશિષ્ટ પ્રકારનું
	શીખવું છે,

16:16	જે માત્ર યાદ કરવું એટલું જ નથી?

16:20	આ બહુ અગત્યનો પ્રશ્ન છે

16:24	કારણ કે મગજ
	દરેક વસ્તુ, દરેક બનાવ,

16:33	દરેક જાતની સ્મૃતિ નોંધ્યા કરે છે.

16:39	જયારે તમારું મન દુભાય,
	ત્યારે તેની નોંધ થાય છે,

16:43	પરંતુ તમે ક્યારેય એ તપાસતા નથી
	કે કોણ દુભાયું છે. આપણે

16:50	તો મગજ નોંધ કરે છે.

16:55	તેનું મહત્ત્વ જુઓ.

16:58	તેણે નોંધ કરવી જ પડે, નહીંતર
	તમે અને હું અહીં ન હોઈએ.

17:05	તો મગજ સતત
	નોંધ કરે છે, કાઢી નાખે છે.

17:15	હવે, શું નોંધ કરવી જરૂરી છે?

17:24	તમે મારો પ્રશ્ન સમજો છો?

17:27	તમે ગાડીમાં એક અકસ્માતના
	બનાવની નોંધ કરો છો.

17:32	તેની નોંધ તત્ક્ષણ થાય છે,
	કારણ કે તમને પીડા થાય છે,

17:37	અથવા તમને ઇજા થઈ છે,
	કે પછી તમારી ગાડીને નુકસાન થયું છે.

17:41	એટલે કે, મગજ પાસે
	ક્ષમતા છે, શક્તિ છે -

17:46	માત્ર નોંધ કરવાની જ નહીં,
	પરંતુ પોતાનું સંરક્ષણ કરવાની પણ.

17:56	આપણે પૂછીએ છીએ: શું દરેક વસ્તુની
	નોંધ કરવી જરૂરી છે?

18:07	અથવા તો માત્ર તેની જ નોંધ કરવી
	જે જરૂરી હોય - અને બીજા કશાની નહીં?

18:19	તમે સૌએ, માનસચિકિત્સકોએ,
	તેમ જ ભૌતિકવિજ્ઞાનીઓએ, આ પ્રશ્ન

18:28	ક્યારેય પોતાની જાતને પૂછ્યો છે?

18:31	તમે ક્યારેય આ પ્રશ્ન વિષે
	ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર્યું છે?

18:36	મગજ પોતાની સલામતી માટે નોંધ કરે છે,

18:44	નહીંતર તમે અને હું
	અહીં બેઠા ન હોઈએ.

18:46	આપણે નોંધ્યું કે અહીં પહોંચવામાં
	કેટલો સમય લાગશે વગેરે.

18:53	આપણે તપાસી રહ્યા છીએ કે, અમુક વસ્તુઓની
	નોંધ કરવી જરૂરી છે,

18:59	અને જેમાં મન સંડોવાયેલું હોય
	ત્યાં નોંધ કરવી તે તદ્દન બિનજરૂરી છે.

19:09	તમે મારો પ્રશ્ન સમજો છો, સર?

19:15	જયારે તમારાં વખાણ થાય
	ત્યારે તેની નોંધ કરવી જરૂરી છે?

19:24	અથવા તમારું અપમાન થાય ત્યારે?

19:28	શું તે વસ્તુઓની
	નોંધ કરવી જરૂરી છે?

19:33	કારણ કે નોંધણી
	મનને રચે છે.

19:43	શું આપણે ભેગા મળીને વાત કરી રહ્યા છીએ?
	કે પછી તમે માત્ર કહો છો,

19:47	'હા, આ જરા સારું લાગે છે.'

19:55	આ એક બહુ ગંભીર પ્રશ્ન છે.

19:58	કારણ કે, મન,
	જે બધાં ઘટકો,

20:04	ખાસિયતો, પ્રાકૃતિક લક્ષણોનું બનેલું છે,
	તે મગજની અંદર રહેલું છે,

20:11	જેને આપણે ચેતના કહીએ છીએ.

20:16	તે ચેતનાની અંદર

20:18	સ્મૃતિની બધી પ્રવૃત્તિઓ,
	ભયો વગેરે રહેલું છે.

20:26	તો આપણે ફરી પૂછીએ છીએ
	- ઊંઘી ન જશો, મહેરબાની કરીને - ફરીથી:

20:34	શું મનને રચવું
	જરૂરી છે?

20:40	'મન' એટલે સ્વત્વ.

20:43	સ્વત્વ એટલે બધી જ સ્મૃતિઓ,

20:46	વિચારની બધી પ્રવૃત્તિઓ,
	કલ્પના, મોહ, ભય,

20:55	ખુશી, દુઃખ, વેદના.
	માટે, નોંધ કરવી તે.

21:00	તેમાંથી સમગ્ર મન,
	'હું', વ્યક્તિત્વ બને છે.

21:07	તમે સમજો છો?

21:09	શું સ્વત્વની રચના કરવા માટે
	નોંધણી કરવી જરૂરી છે?

21:17	તમે આમાંની કોઈ પણ
	વસ્તુ વિષે વિચારતા નથી.

21:21	તો હું પૂછું છું, આપણે પૂછીએ છીએ,
	આ ભાઈ અને હું - બિચારો માણસ,

21:27	મને ખેદ છે કે તમે અહીં બેઠા છો,
	તમને વાંધો નથી?

21:35	પ્ર: તમારી ઇચ્છા હોય તો.
	કૃ: મારી ઇચ્છા હોય તો?

21:39	તમે ત્યાં બેઠેલા છો, સર.

21:48	તમે ક્યારેય આ વિષે વિચાર્યું છે,
	આની સામે જોયું છે,

21:55	અથવા જેવી રીતે તમે વિવિધ તત્ત્વજ્ઞાનની
	કે ધાર્મિક બાબતોનું પરીક્ષણ કરો

22:03	તેવી રીતે આનું પરીક્ષણ કર્યું છે,
	નોંધણી કરવાના પ્રશ્નમાં ઊંડા ઉતર્યા છો?

22:10	જો મેં ગાડી કેવી રીતે ચલાવવી
	તેની નોંધણી ન કરી હોય

22:18	- વકતાએ બે વર્ષ પહેલાં
	કલાકના ૧૨૦ માઈલની ઝડપે ગાડી ચલાવી છે -

22:27	જો મેં ન કરી હોત… જો નોંધણી
	ન હોત, તો હું ગાડી ચલાવી ન શકત.

22:34	એટલે, અમુક વસ્તુઓની
	નોંધણી કરવી જરૂરી છે,

22:39	અને અન્ય વસ્તુઓની નોંધણી કરવી
	તદ્દન બિનજરૂરી છે.

22:46	આનું સૌંદર્ય જુઓ,

22:49	જેથી મગજ હંમેશાં
	સ્મૃતિમાં અનુબંધિત ન રહે,

22:57	જેથી મગજ અસાધારણપણે
	મુક્ત, પરંતુ સક્રિય બને.

23:10	તો આ છે પહેલો પ્રશ્ન.

23:13	શીખવું એટલે નોંધણી ન કરવી.

23:21	હું કોઈ માનસચિકિત્સક સાથે
	આની ચર્ચા કરવા માગું છું - તેઓ અહીં છે.

23:28	આપણે આ બાબતે
	ન્યૂયોર્કમાં ચર્ચા કરી છે.

23:33	તેઓ નોંધણી ન કરવાના વિચારથી
	મંત્રમુગ્ધ થયા હતા.

23:41	જેથી મગજના કોષો
	જાતે જ પરિવર્તિત થાય.

23:48	તમે સમજો છો? ઓહ, ના.

23:53	આપણાં મગજો
	કોષો, વગેરે વડે બનેલાં છે -

23:59	હું આનો વ્યવસાયી નથી -

24:02	અને મગજના કોષોમાં
	સ્મૃતિઓ છે.

24:11	અને આપણે તે સ્મૃતિઓના સહારે
	જીવીએ છીએ - ભૂતકાળ,

24:16	માણસ પાસે રહેલી
	બધી યાદો,

24:20	અને માણસ જેમ જેમ વધુ વૃદ્ધ થાય,
	તેમ તેમ વધુ ને વધુ પાછળ જતો જાય છે,

24:23	મૃત્યુ આવે ત્યાં સુધી.

24:29	પાછળ.

24:31	અને આ શોધી કાઢવું, શીખવું,
	તે ખરું જોતાં એક અગત્યનો પ્રશ્ન છે,

24:40	તે શોધી કાઢવાનું શીખો કે શું મગજે
	દરેક બાબતની નોંધ રાખવાની જરૂર છે.

24:47	ભૂલી જવું એમ નહીં - બંને અલગ છે,
	ભૂલી જવું અને નોંધણી કરવી

24:54	તે બંને બિલકુલ ભિન્ન બાબતો છે.

24:58	તો, જયારે તમે દુભાઈ જાવ,
	- શારીરિક રીતે નહીં -

25:06	માનસિક રીતે, આંતરિક રીતે,
	ત્યારે શું દુભાય છે?

25:16	તમે કહો છો, 'હું દુભાયો છું.'
	શું તમે આ શબ્દો નથી સાંભળ્યા?

25:23	આ તમારા માટે નવું છે?

25:26	તમે બધા દુભાયા છો, ખરું કે નહીં?

25:29	બાળપણથી,
	તમે મોટા થાવ અને મૃત્યુ પામો ત્યાં સુધી,

25:34	તમને બધા સમયે દુભવવામાં આવે છે.

25:37	તમે કહો છો, 'હું આનાથી વધારે
	દુભાવાનું સહન કરી શકું એમ નથી,

25:40	મને એટલો દુભવવામાં આવ્યો છે,
	કે હું ભયભીત થઈ ગયો છું.'

25:44	હું મારી જાતની આજુબાજુ એક દીવાલ
	ચણી દઉં છું, મારી જાતને વિખુટી કરી દઉં છું,

25:48	અને દુભાયેલા હોવાનાં
	બધાં પરિણામો સહન કરું છું.

25:52	હવે, કોણ દુભાઈ રહ્યું છે?

25:57	આનો જવાબ આપો, સર, બેસી ન રહો.

26:00	તમે બધા દુભાયા છો.

26:05	પૃથ્વી ઉપરનો દરેક માણસ
	થોડોઘણો દુભાયેલો છે, બાળપણથી -

26:12	ઠપકો આપવો, લાફો મારવો,
	એવું બધું બાળકો સાથે થતું જ હોય છે.

26:19	આપણે સૌએ દુભાયાની લાગણી અનુભવી છે.

26:24	હવે, કોણ દુભાયું છે?

26:27	પ્રઃ હું.

26:28	કૃ: માત્ર જવાબ ન આપો, સર, મહેરબાની કરીને.

26:33	તેને વિષે પૂરો વિચાર કરો, સર.

26:37	તમે કહો છો, 'તે હું છું',
	પેલા સદ્દગૃહસ્થે તેમ કહ્યું.

26:42	તો પછી 'હું' શું છે?

26:49	તમે માત્ર બોલો છો, 'હું', 'અહં' -
	જે કોઈ શબ્દ તમારા મનમાં આવે તે.

26:57	પરંતુ તમે એની કાળજીપૂર્વકની તપાસ નથી કરતા
	કે કોણ છે 'હું'?

27:04	કોણ છે તે વ્યક્તિત્વ, કોણ છે,
	તે વ્યક્તિ, કોણ છો તમે?

27:12	એક નામ, એક ઊપાધિ, જો તમે
	પૂરતા નસીબદાર અથવા કમનસીબ હો તો,

27:18	એક નોકરી, એક ઘર, અથવા એક ફ્લેટ -

27:24	સાંકડા, નાના ફ્લેટો,
	ખોખાંઓમાં જીવવાનું -

27:31	અને નામની પાછળ એક પદવી
	- આઈ.એ.એસ., એમ.એસસી., અથવા એમ.એ.ડી.

27:41	મોટે ભાગે એમ.એ.ડી. જેવું - વગેરે.

27:47	એટલે માનસિક છબી તમે
	પોતાની જાતની આજુબાજુ ચણી છે,

27:52	અને માનસિક છબીઓ તમે
	અન્ય વસ્તુઓ વિષે બનાવી છે કે જે તમે જ છો,

27:58	તેથી જયારે તમે કહો છો કે તમે
	દુભાયા છો, ત્યારે તમારી

28:01	પોતાની જાત વિષેની માનસિક
	છબીઓ દુભાઈ રહી હોય છે.

28:04	તમે સ્પષ્ટ છો?

28:08	ના, મહેરબાની કરીને, આ
	વિગતવાર નિવેદન બાબતે સ્પષ્ટ નહીં થતા.

28:12	પરંતુ તે બધી માનસિક છબીઓ તમે જ છો.
	તમે એક ભૌતિકશાસ્ત્રી છો,

28:21	તમે ડૉક્ટર છો, તમે તત્ત્વજ્ઞાની છો,
	તમે એમ.પી. છો -

28:27	મને ખબર નથી કે તમે… હા, માફ કરજો,
	હું જાણું છું - એક એન્જિનિઅર છો.

28:34	તમે ક્યારેય નોંધ્યું છે કે
	તેઓનો પરિચય એવી રીતે કરાવવામાં આવે છે,

28:38	'તે એન્જિનિઅર છે',
	'તે કોયલ છે'.

28:45	પરિચય હંમેશાં તેઓના
	વ્યવસાય દ્વારા અપાય છે.

28:50	તમે સમજો છો, સર,
	આ બધું ગાંડપણ છે.

28:55	એટલે સ્વત્વ, મન,
	વ્યક્તિત્વ એ માનસિક છબી છે,

29:01	જે તમે પોતાને વિષે રચી છે,

29:04	અને એ માનસિક છબી છે, જે તમે
	તમારી પત્ની વિષે રચી છે,

29:07	અને પત્ની તમારે વિષે માનસિક છબી રચે છે,

29:09	અને આ માનસિક છબીઓ વચ્ચે
	સંબંધ છે.

29:15	જુઓ કે શું બની રહ્યું છે.

29:17	માનસિક છબીઓ વચ્ચે સંબંધ છે,

29:20	વ્યક્તિઓ નહીં, પરંતુ માનસિક છબીઓ.

29:27	અને તમે આવી રીતે જીવો છો.

29:30	એટલે કે તમે કદી તમારી પત્નીને,
	કે તમારા પતિને, કે મિત્રને ઓળખતા નથી.

29:37	અથવા તમે ઓળખવા માગતા નથી,
	પરંતુ તમારી પાસે માનસિક છબી છે.

29:45	તો પ્રશ્ન આ છે: શું તમે
	એક પણ માનસિક છબી વિના જીવી શકો -

29:53	વડાપ્રધાન વિષે, તેમના જેવા અન્ય
	વ્યક્તિઓ વિષે અને મારા વિષે?

30:00	તમે એક પણ માનસિક છબી વિના જીવી શકો?

30:05	તેના સૂચિતાર્થો જુઓ,

30:08	તેનું સૌંદર્ય,
	તેની સ્વતંત્રતા જુઓ.

30:14	વાતો કરવા માટે બહુ બધી
	બાબતો છે.

30:18	શું આપણે આગળ વધીએ?

30:21	માત્ર કહેવાનું નહીં કે, 'હા, આગળ વધો',
	પણ તમે તેમાં ભાગ લઈ રહ્યા છો,

30:28	તમે સક્રિયપણે ભેગા મળીને
	વિચારી રહ્યા છો.

30:33	માત્ર કહેવાનું નહીં કે, 'હા, તમારે
	જે કહેવાનું છે તે મને સાંભળવા દો’.

30:37	જે તમે હકીકતમાં આમેય
	બિલકુલ સાંભળતા નથી.

30:43	તેથી આપણે સાથે મળીને વાત કરવી હિતાવહ છે:

30:48	જીવનમાં આ બધો પ્રયત્ન શા માટે?

30:53	શા માટે આપણે કંઈ પણ કરવા માટે
	આટલો અતિશય પ્રયત્ન કરીએ છીએ?

31:00	તમે મારો પ્રશ્ન
	સમજો છો, સર?

31:07	હું આ સદ્દગૃહસ્થને પૂછું છું.

31:10	શા માટે પ્રયત્ન કરવો?

31:15	હું આ બધામાંથી પસાર થઈ ચૂક્યો છું
	- જલ્દી જવાબ ન આપતા.

31:19	હું આવી કામગીરીમાં મુકાઈ ચુક્યો છું,
	વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા, તત્ત્વજ્ઞાનીઓ દ્વારા,

31:27	વિભિન્ન પ્રકારના
	ધાર્મિક લોકો દ્વારા,

31:32	દરેક પ્રકારના માણસ દ્વારા,
	માટે જલ્દી કંઈ ન કહો.

31:35	શા માટે આપણે જીવનમાં
	આટલો બધો પ્રયત્ન કરીએ છીએ?

31:46	તમે ધ્યાન ધરવા માટે જબરદસ્ત
	પ્રયત્ન કરો છો -

31:50	આપણે હમણાં તે વિષે વાત કરીશું -

31:53	જીવવા માટે, એકબીજા સામે
	ઝઘડવા માટે, લડવા માટે,

31:58	મતની વિરુદ્ધ મત,
	નિર્ણયની વિરુદ્ધ નિર્ણય,

32:03	હું તમારી સાથે સંમત છું,
	હું પેલા માણસની સાથે સંમત નથી.

32:08	આ બધો પ્રયત્ન શા માટે?
	શેના માટે? ધન માટે?

32:14	હું તમને પૂછું છું, સર, જાગતા રહો.

32:18	ધન માટે? તમારા કુટુંબ માટે?
	મહેરબાની કરીને કાળજીપૂર્વક સાંભળો.

32:29	તમારી એવી મમતા માટે, કે તમને
	કોઈએ પ્રેમ કરવો જ જોઈએ?

32:39	આ બધો પ્રયત્ન શા માટે?

32:43	જયારે તમે એ પ્રશ્ન પૂછો,
	ત્યારે તમારે પૂછવું પડે,

32:48	- શું હું આગળ વધી શકું? -

32:51	તમારે પૂછવું પડે: પ્રેમ એટલે શું?

32:58	તે તમને મૂંઝવણમાં નાખે છે.

33:02	પ્રેમ એ પ્રયત્ન છે?
	મારે તમને પ્રેમ કરવો પડે,

33:07	તેથી હું તે અંગે
	પ્રયત્ન કરીશ.

33:17	પ્રેમ એક પ્રયત્ન છે?

33:24	તો પછી તમારે તપાસ કરવી પડે,
	પ્રેમ એટલે શું?

33:29	તમે આ બાબતમાં તપાસ કરશો?

33:35	તમે જાણો છો કે પ્રેમ શું છે?

33:44	તમે જાણતા હો એવું દેખાતું નથી,
	કારણ કે તમે બધા બહુ ચૂપ છો.

33:50	પ્રેમ શું છે?

33:53	જ્યાં મહત્ત્વાકાંક્ષા હોય
	ત્યાં પ્રેમ હોઈ શકે?

33:58	સર , એમ નહીં... મહેરબાની કરીને, આ ગંભીર છે.
	ભગવાનને ખાતર.

34:04	આ તેમના માટે નથી
	જેમને કોઈ પડી જ નથી,

34:09	જે માત્ર પોતાનો જ કક્કો
	સાચો ઠરાવવા માગે છે.

34:13	શું તે મહત્ત્વાકાંક્ષા છે? શું તે લોભ છે?

34:20	શું તે સ્વાર્થ છે?

34:30	શું તે મહત્ત્વાકાંક્ષાની ઉપલબ્ધિ છે?

34:37	શું પ્રેમ ઘૃણાનો વિરોધી છે?
	અરે, પ્રભુ!

34:47	તમે જાણો છો, સર,
	આપણે હંમેશાં ઝઘડતા રહીએ છીએ,

34:53	અનાદિકાળથી.

34:58	આ તમે ફ્રાન્સમાં
	ઘણી ગુફાઓમાં જુઓ છો,

35:04	અને ગ્રીક પૌરાણિક કથાઓમાં,

35:08	સારા-નરસા વચ્ચે લડાઈ ચાલતી હોય છે,
	આખા જીવનકાળ દરમ્યાન.

35:15	તમે સમજો છો હું શું કહું છું?

35:17	સારાની નરસા સામે લડાઈ.

35:21	તમે આ ચિત્રોમાં જુઓ છો,
	સારપનાં ચિહ્નો,

35:28	રાક્ષસનાં ચિહ્નો,
	અને એવું બધું...

35:32	ગ્રીક પૌરાણિક કથાઓ
	અને અન્ય પૌરાણિક કથાઓમાં

35:36	એક આખલાની સામે બીજો આખલો હોય છે -

35:41	કાળા આખલાની સામે સફેદ આખલો -

35:44	અથવા વિભિન્ન આકારો, ચિહ્નોમાં
	અનિષ્ટ સામે લડતી ભલાઈ.

35:53	આપણે હજુ સુધી એમ જ કરીએ છીએ,

35:56	સારું નરસા સામે લડે છે.

36:00	ખરું? તમે એવું નથી કરતા?

36:08	શું સારું નરસા કરતાં અલગ છે?

36:15	સારો માણસ અને ખરાબ માણસ.

36:20	શું સારું નરસામાંથી જન્મ્યું છે?

36:35	અચાનક આવા ભારેખમ ન થઈ જાવ, સર
	- આ બધું તમારે માટે એક રમત છે.

36:45	સારું જો નરસા સાથે સંકળાયેલું હોય,
	તો તે સારું નથી.

36:56	સારું જો નરસામાંથી જન્મ્યું હોય,
	નરસામાંથી આવતું હોય,

37:01	તો તે સારું નથી.

37:05	તે સહેલું છે, ખરું કે નહીં?

37:08	પરંતુ જો જે નરસું છે તે
	સારા કરતાં તદ્દન છૂટું હોય,

37:14	જો સારા અને નરસા વચ્ચે
	કોઈ સંબંધ જ ન હોય,

37:18	બંનેનો એકબીજા સાથે
	કોઈ જ સંબંધ ન હોય,

37:21	તો પછી માત્ર
	નરસું અને સારું રહે છે.

37:26	એકબીજાથી તદ્દન છૂટાં,

37:28	અને તેથી તેઓ લડી ન શકે.

37:36	માટે આપણે તપાસ કરવી પડે કે,
	સારું શું છે?

37:41	તમને આ બધામાં રસ છે?

37:52	તેથી, તમારે પૂછવું પડે,
	શું પ્રેમમાં ઘૃણા હોઈ શકે?

38:03	કે પછી ઘૃણાને પ્રેમ સાથે
	કશી જ લેવાદેવા નથી.

38:13	એટલે કે, તે બંને વચ્ચે,
	કોઈ જ સંબંધ નથી

38:17	અને તેથી તેઓ
	એકબીજા સાથે લડી ન શકે.

38:21	તમે સમજો છો -

38:23	તમારે સમજવા માટે,
	ઊંડાણમાં ઊતરવા માટે,

38:27	આ એક અગત્યનો પ્રશ્ન છે,

38:31	કારણ કે તમે હંમેશાં કહેતા હો છો,

38:33	'આજે મેં સારું નહીં કર્યું,
	પણ આવતીકાલે હું સારું કરીશ.'

38:39	'આજે હું ગુસ્સે થયો છું,
	પણ આવતીકાલે હું ગુસ્સો નહીં કરું.'

38:45	આ છે સારા અને નરસા વચ્ચેનો

38:49	સાપેક્ષ સંબંધ.

38:53	એટલે કે, ઈર્ષ્યાને પ્રેમ સાથે કશી જ
	લેવાદેવા નથી.

39:04	પ્રેમને ઘૃણા સાથે કશી જ
	લેવાદેવા નથી.

39:08	જ્યાં ઘૃણા, મોજશોખ,
	વ્યગ્રતા વગેરે હોય,

39:17	ત્યાં પ્રેમનું અસ્તિત્વ શક્ય નથી.
	હા, સર.

39:25	અને વક્તા પ્રશ્ન ઉઠાવે છે,
	કે તમે કોઈને ય પ્રેમ કરો છો ખરા?

39:38	અને પ્રેમ શું છે?
	તે કેવી રીતે થાય છે?

39:42	તમે મારો પ્રશ્ન સમજો છો?

39:48	તમે તે પ્રશ્ન પૂછતા નથી?

39:51	તમે ખરેખર તે પ્રશ્ન પૂછો છો,
	કે માત્ર હું તમારા માટે પૂછું છું?

39:57	પ્ર: પ્રશ્ન આપણી સાથે છે.
	કૃ: કયો પ્રશ્ન?

40:02	પ્ર: આપણે પ્રેમ કરીએ છીએ કે કેમ.
	કૃ: હા. તમે પ્રેમ કરો છો કે કેમ.

40:08	જ્યાં દુઃખ હોય,
	ત્યાં પ્રેમ હોઈ શકે?

40:12	કાળજીથી, સર, મને જવાબ ન આપો.

40:19	લગભગ આપણે બધાં કોઈ ને કોઈ
	પ્રકારના દુઃખમાં છીએ.

40:24	પરીક્ષામાં નપાસ થવું - હે પ્રભુ, વિચારો કે
	આપણે કેવા છીએ - પરીક્ષામાં નપાસ થવું,

40:33	ધંધામાં અથવા રાજકારણમાં
	સફળ ન થવું,

40:38	કે પછી તમારા તમારી પત્ની
	સાથેના સંબંધમાં,

40:41	અથવા ઉપરવાળા સાથેના સંબંધમાં
	સફળ ન થવું.

40:48	તમે સમજો છો - ઉપરવાળો! -

40:54	જે તમારો ગુરુ હોઈ શકે
	અથવા કોઈ અન્ય કાલ્પનિક પાત્ર.

41:01	માટે, જયારે તમે સફળ નથી થઈ શકતા,
	જયારે તમારામાં સફળતાની ભાવના નથી હોતી,

41:07	ત્યારે તમે નિરાશ થઈ જાવ છો,
	તમે દુઃખી થઈ જાવ છો.

41:10	અથવા તમે દુઃખી હો છો કારણ કે તમે
	એક નાનકડા ગામડામાં રહો છો,

41:16	તમને વાંચતાં અને લખતાં
	નથી આવડતું - ભગવાનનો આભાર -

41:22	અને તમને ગાડી
	ચલાવતાં નથી આવડતું,

41:26	અથવા તમારી પાસે નહાવા માટે ગરમ
	પાણી નથી, તમે ગંદો પોશાક પહેરો છો.

41:35	આપણે એ બધામાંથી પસાર થયા છીએ.

41:38	વક્તા એ બધામાંથી
	પસાર થયો છે.

41:41	તમે બધા ઘણા
	સમૃદ્ધ છો.

41:46	માટે તે દુઃખ ભોગવે છે.

41:51	પદ ઉપર રહેલો માણસ,
	સીડીમાં ઊંચે બેઠેલો -

41:56	કોઈ સીડી નીચે ખેંચતું નેથી,
	પણ તે ઘણો ઊંચે છે.

42:02	તે પણ દુઃખ ભોગવે છે, કારણ કે
	થોડાં વધુ પગથિયાં ચડવાનાં બાકી છે.

42:10	એટલે પૃથ્વી ઉપર દરેક માણસ,

42:15	દરેકેદરેક,
	સૌથી ગરીબથી માંડીને સૌથી અમીર,

42:19	સૌથી શક્તિશાળીથી માંડીને
	સૌથી નબળો -

42:23	તેઓ બધા દુઃખ ભોગવે છે.

42:28	ખરું, સર? તેઓ બધા દુઃખ ભોગવે છે.

42:31	પૃથ્વી ઉપરની દરેક સ્ત્રી દુઃખ ભોગવે છે.

42:36	પુરુષો મોજશોખ કરે છે,

42:39	સ્ત્રીઓ દુઃખ ભોગવે છે.

42:48	એટલે કે, દુઃખ તમારા એકલાનું નથી,

42:54	કારણ કે તમારી આજુબાજુ
	દરેક માણસ દુઃખ ભોગવે છે.

43:00	એ મારું દુઃખ નથી
	- એ માત્ર દુઃખ છે.

43:04	તમે તે સમજો છો?

43:09	મારો પુત્ર મૃત્યુ પામે છે,
	અને હું અત્યંત અસ્વસ્થ થઈ જાઉં છું.

43:18	હું રડું છું, અને કહું છું,
	'અરે, પ્રભુ, મેં મારો પુત્ર ગુમાવ્યો છે',

43:21	અને તે બની જાય છે
	કાયમી સમસ્યા.

43:26	હું જયારે પણ એક નાના છોકરા કે છોકરીને
	જોઉં, ત્યારે હું રડું છું.

43:34	અને હું એકલતા, દુઃખ વગેરેની
	પીડામાંથી પસાર થાઉં છું.

43:41	આપણે ક્યારેય વિચારીએ છીએ કે દુઃખ
	મારું નથી, એ દરેકનું છે,

43:51	જેનાથી દુઃખ ઘટતું નથી
	- તે રહે છે.

44:07	શું તે દુઃખનો અંત આવી શકે?

44:14	જ્યાં સુધી હું દુઃખ ભોગવું,
	- કારણ કે મેં મારી પત્નીને ગુમાવી છે,

44:20	અથવા હું પોતે માનતો હતો
	એટલો મહાન નથી,

44:25	અથવા મારા સાંધામાં દર્દ છે,
	અથવા બીજું કંઈ,

44:35	હું હંમેશાં દુઃખ ભોગવું છું.

44:38	હું પૂછું છું કે, તે દુઃખનો અંત આવી શકે?

44:48	જો દુઃખ હોય,
	તો ત્યાં પ્રેમ નથી.

44:54	મહેરબાની કરીને આ સમજો.

44:57	જો હું દુઃખ ભોગવ્યા જ કરું,
	તો તે આત્મદયાનો ભાગ છે,

45:02	મારી ચિંતાનો ભાગ છે કે, માત્ર હું
	દુઃખ ભોગવું છું, બીજું કોઈ નહીં,

45:09	મારું દુઃખ તમારા દુઃખ કરતાં
	ભિન્ન છે,

45:11	જેમ કે મારો ઈશ્વર તમારા ઈશ્વર કરતાં
	વિશિષ્ટ છે,

45:14	મારો ગુરુ તમારા ગુરુ કરતાં
	વધુ શક્તિસંપન્ન છે.

45:19	એ એક મજાક બની જાય છે.

45:23	તો શું દુઃખનો અંત છે?

45:30	કે પછી માનવજાતે આ મહાભયમાંથી
	આખું જીવન પસાર થવું જ પડે?

45:40	હા, સર.

45:44	વક્તા કહે છે કે તેનો અંત આવી શકે,

45:48	નહીંતર પ્રેમ સંભવ નથી.

45:50	જો હું બધા સમયે આંસુઓ જ વહાવતો રહું
	કારણ કે મેં મારો પુત્ર ગુમાવ્યો છે

45:59	અને તે મારો એકનો એક પુત્ર હતો,

46:03	મારા માટે તે મારું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે,

46:07	મારું સાતત્ય, મારી મિલકત,
	ભલે ગમે તેટલી ઓછી હોય,

46:14	મને આશા હતી કે તે
	વડાપ્રધાન બનશે, મોટું મકાન હશે,

46:20	વધારે શિક્ષિત હશે, વધુ ધન મેળવશે.
	તમે જાણો છો?

46:23	આપણે સૌ એકસરખી રીતે વિચારીએ છીએ,
	આની સાથે રમત ન રમો.

46:30	આમ હું દુઃખ ભોગવું છું.

46:32	અને તમે આવો છો અને મને કહો છો,

46:38	'પૃથ્વી ઉપરનો દરેક માણસ
	દુઃખ ભોગવે છે,

46:41	તે તારું દુઃખ નથી, મોટા છોકરા,
	આપણે સૌ તેમાં સહભાગી છીએ'.

46:45	હું આવું કથન સ્વીકારવાની ના પાડું છું
	કારણ કે મારું દુઃખ -

46:49	હું મારા દુઃખને પ્રેમ કરું છું.

46:52	હું મારા દુઃખમાં સુખી છું,

46:58	અને હું મારા દુઃખમાં
	અલગ રહેવા માગું છું.

47:05	તે ઘણી તપાસ, સમજાવટ
	અને વાતચીત માગી લે છે,

47:10	ત્યાર પછી તમે કહી શકો,
	'જુઓ, આ પૂરેપૂરું તમારું નથી,

47:14	તેમાંથી થોડુંક ભલે લો,
	પણ આ પૂરેપૂરું તમારું નથી.'

47:20	તેનો અર્થ એ કે કોઈ આત્મદયા નહીં

47:28	અને તેનો અર્થ એ કે
	તમે બાકીની સમગ્ર માનવજાત માટે

47:34	દુઃખનો ભાર ઉપાડવામાં
	ખરેખર ફાળો આપો છો.

47:39	આગળ વધો, સર - તમે એ વિષે
	કશું જાણતા નથી.

47:42	એને વિષે વિચારો, એને જુઓ.

47:45	તમે માનવજાતના ભાગ છો,

47:49	તમે માનવજાતથી
	અલગ નથી.

47:52	તમારી પાસે વધુ સારો હોદ્દો હોય,
	વધુ સારી પદવીઓ,

47:55	વધુ ધન હોય, પ્રાધ્યાપક સાહેબ,
	તમે માનવજાતના ભાગ છો,

48:01	તમારી ચેતના
	માનવજાતનો ભાગ છે.

48:05	એટલે કે, તમારી ચેતનામાં
	એ બધી જ વસ્તુઓ છે

48:11	જેને વિષે તમે વિચાર કર્યો છે,
	કલ્પના કરી છે, ભય અનુભવ્યો છે વગેરે.

48:15	તે છે તમારી ચેતના

48:18	અને તે છે માનવજાતની
	ચેતના.

48:22	માનવજાત ભય, દુઃખ, પીડા,
	વ્યગ્રતા પામે છે, આંસુઓ વહાવે છે,

48:31	અનિશ્ચિત, ગૂંચવાયેલી હોય છે -
	પૃથ્વી ઉપરનો દરેક માનવ.

48:36	અને તમે બીજા બધા જેવા છો.

48:39	એટલે તમે નથી - ધ્યાનથી સાંભળો -
	તમે વ્યક્તિઓ નથી.

48:45	હું જાણું છું કે મારું શરીર
	તમારા શરીર કરતાં અલગ છે.

48:49	તમે એક સ્ત્રી છો,
	હું પુરુષ છું, વગેરે.

48:53	પણ આપણે આ દુનિયામાં એક એકમ તરીકે છીએ.

48:59	જયારે તમે તે સંબંધ અનુભવો કે
	તમે જ બાકીની માનવજાત છો,

49:05	ત્યારે કશુંક સંપૂર્ણપણે
	વિશિષ્ટ બને છે.

49:10	માત્ર શબ્દો, કલ્પના નહીં,
	પરંતુ તેની સંવેદના,

49:14	તેની પ્રચંડતા.

49:18	તો આપણે તેના વિષે
	થોડી વાત કરી.

49:22	હવે આપણે મૃત્યુ વિષે વાત કરવી જોઈએ.

49:26	માફ કરજો. આ સુંદર સવારે,
	વૃક્ષો નીચે બેસીને,

49:36	શાંતિ, - કોઈ ટ્રેઈન
	પુલ પસાર કરી રહી નથી -

49:54	આપણે આ સુંદર સવારે
	ખૂબ શાંત છીએ.

49:58	અને મૃત્યુ વિષે વાત કરવી એ
	કદાચ માંદલું લાગે, કદરૂપું લાગે,

50:07	કદાચ કંઇક એવું લાગે કે જેને વિષે
	વાત નહીં કરવી જોઈએ.

50:13	અમેરિકામાં તેઓ પુસ્તકો લખે છે,
	'કેવી રીતે સુખેથી મરવું',

50:27	ડૉક્ટરો એવું કરે છે,
	પોતાના દર્દીઓને કહે છે કે

50:30	કેવી રીતે સુખેથી મરવું.

50:33	હવે આપણે સાથે મળીને
	તેને તપાસીશું, તેને વિષે વાત કરીશું.

50:41	માત્ર તમે સાંભળો અને હું બોલું એવું નહીં.
	તે તો બાલિશ છે.

50:49	તો, મૃત્યુ શું છે?

50:57	શા માટે આપણે તેનાથી આટલા ડરીએ છીએ?

51:04	શા માટે આપણે મૃત્યુને
	દસ વર્ષ,

51:07	કે વીસ વર્ષ,
	કે સો વર્ષો દૂર મૂકીએ છીએ? કેમ?

51:13	જીવવું, અને મૃત્યુ?

51:19	તો પછી તમારે માત્ર એ નથી પૂછવાનું કે

51:24	મૃત્યુ શું છે, મરવું એટલે શું,
	પરંતુ એ પણ કે જીવવું એટલે શું?

51:30	હું જે કહું છું તે તમે સમજો છો?
	જીવવું એટલે શું?

51:37	તમે કેવી રીતે જીવો છો.

51:40	નવથી પાંચ ઑફિસ,
	ક્લાર્ક તરીકે, કે ગવર્નર તરીકે,

51:45	અથવા જે કંઈ હોય તે,
	કારખાનાના કારીગર તરીકે.

51:50	નવથી પાંચ
	તમારું આખું જીવન,

51:54	તમે એક વૃદ્ધ માણસ તરીકે
	નિવૃત્ત થાવ ત્યાં સુધીનું.

52:00	અને તમારું જીવન છે બાળકો પેદા કરવાં,
	જાતીયતા, ખુશી, પીડા,

52:05	દુઃખ, વ્યગ્રતા,
	સમસ્યા અને સમસ્યા,

52:13	માંદગી, ડૉક્ટરો,

52:20	સિઝેરિઅન ઓપરેશનો,
	પ્રસવની પીડા.

52:29	આ છે આપણું જીવન.

52:33	શું તમે આને નકારો છો? ના.

52:38	અને આને તમે જીવવું કહો છો.

52:44	મારી સામે આવી રીતે ન જુઓ,
	જાણે કે હું કોઈ વિચિત્ર માણસ હોઉં.

52:48	આને આપણે જીવવું કહીએ છીએ.

52:51	અને આને તમે ટેકો આપો છો, આનંદ માણો છો.

52:56	તમારે વધુ ને વધુ આ જોઈએ છે.

53:05	તો તમે જેને જીવવું કહો છો તે આ છે.

53:09	અને તમે મૃત્યુને ખૂબ દૂર મુકો છો

53:13	- જેટલાં વર્ષો દૂર શક્ય હોય તેટલું.

53:21	અને સમયના તે અંતરાળમાં

53:27	તમે એનો એ જ ઢાંચો
	ફરીફરી બનાવતા રહો છો -

53:31	તમારાં સંતાનો, પૌત્રોપૌત્રીઓ,
	એના એ જ ઢાંચામાં જીવે છે,

53:38	જેને તમે જીવન કહો છો.

53:40	તમારી પોતાની જાતને
	એવું કહીને છેતરો નહીં

53:43	કે કુદરત લડત કરે છે,
	માટે આપણે લડત કરવી જ પડે.

53:47	વાનરો લડત કરે છે,
	માટે આપણે વાનર છીએ.

53:53	તમે જાણો છો કે
	એક બહુ પ્રસિદ્ધ લેખક છે -

53:57	હું તેમને જાણતો હતો
	- શું હું તમને તેમની વાત કરું? -

54:04	હું તેમને જાણતો હતો
	- અને તેમણે લખ્યું છે,

54:09	'કદાચ કેદખાનાના સળિયાઓ પાછળ
	આપણે હોવું જોઈએ, વાનરોએ નહીં.'

54:20	તો આપણે જેને જીવવું કહીએ છીએ તે આ છે.

54:27	અને હું આ મારી પોતાની જાતને કહું છું
	- આપણે એકબીજા સાથે વાત કરી રહ્યાં છીએ -

54:31	કે જેને તમે મૃત્યુ કહો છો તેને
	જીવનની સાથે કેમ ન ભેળવી દેવું.

54:41	તમે પોતાની સાથે
	કશું જ ન લઈ જઈ શકો,

54:45	તમારા ગુરુ પણ નહીં,
	તેમણે જે બધું કહ્યું હોય તે નહીં,

54:50	તમે જે મુજબ જીવવાનો પ્રયત્ન કર્યો હોય
	તેમાંનું કશું જ નહીં.

54:53	તમે પોતાની સાથે તે ન લઈ જઈ શકો.
	તમારું રાચરચીલું, તમારી પત્ની,

54:57	તમારાં સંતાનો, બધાં ઘરેણાં
	જે તમે ભેગાં કર્યાં હોય,

55:01	તિજોરીમાંનાં નાણાં -

55:03	આમાંનું કશું જ તમે પોતાની સાથે ન લઈ જઈ શકો.

55:07	એ એક નિશ્ચિત વસ્તુ છે: મૃત્યુ,

55:11	અને તમે પોતાની સાથે
	કશું ન લઈ જઈ શકો.

55:14	સિવાય કે - આપણે તેમાં નહીં જઈએ.

55:19	તો, જયારે તમે કશું
	લઈ જઈ શકવાના નથી,

55:25	તો શા માટે બંનેને મળવા ન દેવાં?

55:30	હું જે કહું છું તે તમે સમજો છો?
	શા માટે મૃત્યુ આજે ન આવે?

55:37	આપઘાત નહીં -
	હું તેની વાત નથી કરતો.

55:41	આખરે, હું મારી પત્ની સાથે અથવા
	રાચરચીલા સાથે જોડાયેલો છું -

55:48	કદાચ તેની સાથે વધુ!

55:54	હસવા બદલ દિલગીર છું.
	તમે પાગલોનું ટોળું છો!

56:05	તો, હું મારી જાતને કહું છું,
	અથવા તમે તમારી જાતને કહો છો,

56:12	હું કોઈને કોઈ વસ્તુ સાથે જોડાયેલો છું.

56:18	મારા ખમીસ સાથે, કે મારા ઝભ્ભા સાથે
	- પેલા સદ્દગૃહસ્થના જેવો -

56:27	અથવા કોઈ ગુરુ સાથે, કોઈ દિવાસ્વપ્ન સાથે,
	કોઈ પ્રતીક સાથે - હું જોડાયેલો છું.

56:33	દસ વર્ષમાં મૃત્યુ આવે છે
	અને કહે છે,

56:36	'વૃદ્ધ માણસ, તું એને સાથે
	ન લઈ જઈ શકે.'

56:48	તો શા માટે અત્યારે જ
	જોડાણથી મુક્ત ન થવું?

56:54	જે છે મૃત્યુ.
	તમે સમજો છો?

57:01	પૂરેપૂરા અલગ.

57:08	આજે, નહીં કે આવતીકાલે.
	આવતીકાલ મૃત્યુ છે.

57:14	તો, હું શા માટે મારા જોડાણથી
	મુક્ત ન થઈ શકું? અત્યારે.

57:24	માટે જીવન અને મૃત્યુ
	બધા સમયે સાથે જ છે.

57:30	મને ખબર નથી કે તમે આનું
	સૌંદર્ય જુઓ છો કે કેમ.

57:36	દસ વર્ષો પછી
	કે ચાળીસ વર્ષો પછી નહીં.

57:42	તે તમને અપાર મુક્તિનું
	ભાન કરાવે છે -

57:46	તમારા વ્યવસાય પ્રત્યે,
	તમારી દરેક બાબત પ્રત્યે.

57:54	એટલે, જીવવું અને મરવું
	સાથે જ છે, હંમેશ.

58:00	તેમાં ડરવા જેવું
	કશું નથી.

58:07	તેથી, જો મગજ તેમ કરી શકે
	- તમે સમજો છો? -

58:14	તો પછી મગજનો ગુણધર્મ
	તદ્દન વિશિષ્ટ બને છે.

58:20	તેને કોઈ આંકડીઓ રહેતી નથી.

58:25	તેને ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ, વર્તમાનકાળનું
	કોઈ ભાન હોતું નથી. તે માત્ર જીવે છે.

58:37	હું અત્યારે તેમાં જઈ નહીં શકું કારણ કે
	તે ખરેખર જીવવાની અનંત રીત છે,

58:45	એટલે કે, દરેક દિવસ એક નવો દિવસ છે;

58:52	દરેક સવાર
	એક સવારનો સૂરજ છે.

59:01	અને આપણે ધર્મ વિષે
	વાત કરવી જોઈએ.

59:09	હું જે કહી રહ્યો છું
	- કૃ જે કહી રહ્યો છે -

59:12	તેને ખોટું ન સમજતા.

59:15	ભવિષ્ય અત્યારે છે.

59:17	એટલે એવું કશું નથી કે
	'હું આવતા જીવનમાં ફરી જન્મ પામીશ.'

59:24	એ માત્ર એક કલ્પના છે
	જેની સાથે તમે જોડાયેલા છો,

59:26	એ તમને ખૂબ રાહત આપે છે,
	વગેરે વાહિયાત વાતો.

59:30	પરંતુ જો તમે પુનર્જન્મમાં માનતા હો,
	તો તમારે અત્યારે જ કાર્ય કરવું પડે,

59:36	યોગ્ય રીતે કાર્ય કરવું પડે,

59:40	કારણ કે આવતા જીવનમાં તમારે
	ચુકવણી કરવાની અથવા પુરસ્કાર લેવાનો છે.

59:50	જો તમે પુનર્જન્મમાં માનતા હો,
	જેમ કે તમારામાંથી મોટાભાગના લોકો માનતા હશો,

59:56	- તે કલ્પના ઘણી રાહત આપનારી છે,
	પણ તે અર્થહીન છે

1:00:02	કારણ કે જો તમે અત્યારે યોગ્ય રીતે કાર્ય
	કરો, તો સદાચારનો કોઈ પુરસ્કાર નથી હોતો.

1:00:15	સદાચાર પોતે પવિત્રતા છે,

1:00:18	નહીં કે તેમાંથી
	તમને જે મળશે તે.

1:00:21	તે તો વેપારી વલણ થયું,
	યાંત્રિક વલણ.

1:00:30	હું તે બધામાં નહીં જાઉં
	- સમય નથી

1:00:34	કારણ કે આપણે કેટલીક
	અન્ય બાબતો વિષે વાત કરવાની છે.

1:00:38	ધર્મ શું છે?

1:00:46	સર, આ જીવનના સૌથી મહત્ત્વના
	પ્રશ્નોમાંનો એક છે.

1:00:52	આખા ભારતમાં
	ઘણાં મંદિરો છે,

1:00:55	આખી દુનિયામાં ઘણી મસ્જિદો છે,
	આખી દુનિયામાં ઘણાં દેવળો છે,

1:01:00	અને ત્યાંના પૂજારીઓ
	સરસ શણગારેલા હોય છે,

1:01:03	સુંદર પોશાક,
	ઘણા ચંદ્રકો... વગેરે.

1:01:11	આ એક સમસ્યા
	પ્રાચીન કાળથી રહી છે.

1:01:16	પૂજારી અને રાજા.

1:01:21	પૂજારી સત્તા ઇચ્છતો હતો.

1:01:25	રાજા પણ સત્તા ઇચ્છતો હતો.

1:01:28	પરંતુ પૂજારી અધિક શક્તિશાળી હતો,

1:01:30	કારણ કે તે જ
	લખતો, વાંચતો,

1:01:37	અને રાજાએ તેની આમન્યા રાખવી પડતી
	કારણ કે તે વધારે વિદ્વાન હતો -

1:01:41	અથવા તો એમ માનવામાં આવતું.

1:01:43	અને છેવટે રાજાએ કહ્યું,
	'આ તો કંઈ બરાબર નથી'

1:01:47	અને આમ પૂજારી અને
	રાજા વચ્ચે લડાઈ થઈ.

1:01:50	આ ઐતિહાસિક છે -
	તમને આના ઘણા પુરાવાઓ મળશે.

1:01:55	અને રાજા જીત્યો.
	અને કહ્યું, 'તમે તમારી જગ્યાએ રહો.'

1:02:03	પરંતુ પૂજારી પણ
	સત્તા ઇચ્છતો હતો.

1:02:07	તમે આ બધું જાણો છો, નહીં કે?
	આ અત્યારે પણ બની રહ્યું છે.

1:02:14	અને પોપ પાસે ત્રણ મુગટો છે
	- આધ્યાત્મિક, પ્રાદેશિક વગેરે.

1:02:24	આમ સંસદમાં ઝઘડો થયો
	… અને પૂજારી વચ્ચે,

1:02:33	એટલે પૂજારીને બહાર કાઢવામાં આવ્યો.

1:02:38	તો, તેમણે ધાર્મિક રહેવાનું હતું.

1:02:41	ધર્મના માળખાની રચના થઈ ગઈ હતી.
	હું 'ધર્મ' શબ્દમાં નહીં જાઉં.

1:02:49	તેનો અર્થ એક સમયે
	ઘણો વિકટ હતો,

1:02:54	પણ અત્યારે તે એક પ્રતીક, કર્મકાંડ,
	અંધશ્રદ્ધા બની ગયો છે.

1:03:05	આ દેશમાં તે એક
	અંધશ્રદ્ધા છે, કર્મકાંડ છે,

1:03:12	પ્રતીકનું પૂજન છે.

1:03:15	આખી દુનિયામાં વારેવારે આનું જ

1:03:17	પુનરાવર્તન થાય છે -
	આ ત્રણનું મિશ્રણ.

1:03:23	અને શું તે ધર્મ છે?
	પારસી, હિન્દુ, મુસ્લિમ,

1:03:29	ખ્રિસ્તી, બૌદ્ધ
	- તે ધર્મ છે?

1:03:34	કે પછી ધર્મ કશુંક
	તદ્દન વિશિષ્ટ છે?

1:03:42	હું તમને સૌને અસ્વસ્થ કરવા બદલ દિલગીર છું.
	પરંતુ શું તે ધર્મ છે?

1:03:51	દિવસમાં ત્રણ વાર
	મંદિર જવું,

1:03:56	મુસ્લિમો રોજ પાંચ વાર,

1:04:04	અને બૌદ્ધ લોકો વગેરે.

1:04:06	શું તે ધર્મ છે કે પછી ધર્મ
	કશુંક તદ્દન વિશિષ્ટ છે?

1:04:12	એનો કર્મકાંડો સાથે, પ્રતીકો સાથે
	કોઈ જ સંબંધ નથી.

1:04:20	કારણ કે આ બધું
	માણસે શોધેલું છે,

1:04:25	કારણ કે પૂજારીઓને
	સત્તા, હોદ્દો જોઈતાં હતાં,

1:04:27	તેથી તેઓએ નવી ટોપીઓ, નવાં વસ્ત્રો પહેર્યાં,
	અને લાંબી દાઢીઓ વધારી,

1:04:35	અથવા તો માથે મુંડન કરાવ્યું.

1:04:40	આમ, આ બધું ધર્મ કહેવાય છે.

1:04:48	એક સાધારણ વિચારશીલ,
	બુદ્ધિશાળી માણસ,

1:04:52	કહેશે કે, 'આ બધું વાહિયાત છે,
	તદ્દન વાહિયાત.'

1:05:00	પરંતુ જો તે આ બધું એક બાજુ કાઢી નાખે,
	હકીકતમાં એક બાજુ કાઢી નાખે, દૂર મૂકી દે,

1:05:06	એક હિન્દુ તરીકે પોતાનાં
	અંધશ્રદ્ધાઓ, પ્રતીકો,

1:05:10	પૂજા, પ્રાર્થનાઓ
	વગેરે બધું.

1:05:14	અને એક ખ્રિસ્તી તેમ કરે,
	બૌદ્ધ તેમ કરે,

1:05:17	તો ત્યાર પછી ધર્મ શું છે?

1:05:19	તે એક ગંભીર માણસ છે,

1:05:21	તે માત્ર શાબ્દિક રમતો કરતો નથી -
	યુદ્ધખોર નહીં, પણ શબ્દખોર.

1:05:30	તો ધર્મ શું છે?

1:05:37	આપણે સૌ સાથે મળીને વાત કરી રહ્યા છીએ -

1:05:40	વક્તા કોઈ કાયદો કે અધિકાર મુજબ
	વાત કરતો નથી,

1:05:46	તે કહે છે, 'આપણે સૌ તેના વિષે વાત કરીએ,
	તપાસ કરીએ,

1:05:50	તેમાં ઊંડા ઉતરીએ.'

1:05:57	આપણાં મગજ સતત બબડાટ
	કર્યા કરતાં હોય છે.

1:06:02	એક સેકંડ પણ ચૂપ નથી રહેતાં.
	શું તમે તે નોંધ્યું નથી?

1:06:09	બબડાટ, બબડાટ,
	બબડાટ કરે, અથવા કલ્પનાઓ કરે,

1:06:14	અથવા સતત કામ કર્યા કરે.

1:06:21	તમે એ જાણો છો, નહીં કે?

1:06:25	અને ક્યારેય શાંતિની એક પળ
	પણ નથી હોતી.

1:06:29	અને તે શાંતિમાં પણ
	કંઈક રટણ રહે છે:

1:06:34	'રામ, રામ',
	અથવા જે કંઈ તમે રટતા હો તે.

1:06:37	જયારે તમે રટ્યા જ કરો,
	ત્યારે તમારું મગજ બહુ મૂઢ બની જાય છે.

1:06:43	ખરું? તમે આની સાથે સંમત છો?

1:06:47	જો તમે યાંત્રિક રીતે કંઈક રટણ કર્યા કરો,

1:06:52	કોઈ શબ્દ,
	કે બીજું કંઈ પણ,

1:06:56	તો ધીરેધીરે તમારું મગજ
	રટણને લીધે મૂઢ અને ચૂપ થઇ જાય છે,

1:07:04	અને તે શાંતિ તમને કશુંક
	અદ્દભુત હોય એમ લાગે છે.

1:07:09	હું જે કહું છું તે તમે સમજો છો?
	શું તમે સૌ ઊંઘમાં છો?

1:07:14	કે પછી આપણે સૌ એકબીજા સાથે
	વાતો કરવા માટે જાગીએ છીએ?

1:07:19	આ રટણ,
	શારીરિક રીતે, કે જાતીય રીતે,

1:07:24	સતત રટણ, રટણ, રટણ,

1:07:27	માત્ર શરીરને અને જીવતંત્રને જ નહીં,
	પરંતુ મગજને પણ મૂઢ કરી નાખે છે.

1:07:35	અને જયારે તે મૂઢ બની જાય,
	ત્યારે તમે માનો છો કે તે શાંત છે.

1:07:44	ઓહોહો!

1:07:47	તેથી, જો તમે એ બધી મૂર્ખામીને
	એક બાજુ કાઢી નાખો -

1:07:53	વક્તા માટે
	એ પૂરેપૂરી મૂર્ખામી છે,

1:07:57	સર્કસમાં જવા જેવું છે -
	વક્તા માટે, તમારા માટે નહીં.

1:08:06	પરંતુ આપણે વિમર્શ કરી રહ્યા છીએ,

1:08:08	સાથે મળીને વાત કરી રહ્યા છીએ.

1:08:10	હું તમને મનાવતો નથી,
	પ્રભાવ પાડતો નથી - એવું કંઈ કરતો નથી.

1:08:16	માટે, આપણે તપાસ કરવી પડે કે
	ધ્યાન શું છે, શાંતિ શું છે?

1:08:26	શાંતિ અવકાશ પૂરો પાડે છે.
	તમે એક નાનકડી જગ્યામાં શાંત ન રહી શકો.

1:08:33	અવકાશ.

1:08:36	માટે આપણે ધ્યાન, અવકાશ, સમયના
	પ્રશ્નમાં જવું પડે,

1:08:45	અને એ જોવું પડે કે શું
	સમયનો અંત છે ખરો.

1:08:50	તમે સમજો છો? 'મને કહો કે ધ્યાન
	કેવી રીતે ધરવું', એવું નહીં.

1:08:58	તમે સમજો છો, સર?

1:09:01	હું તમને એ નથી કહી રહ્યો
	કે ધ્યાન કેવી રીતે ધરવું.

1:09:05	અત્યારે તમારું ધ્યાન
	કશાકની પ્રાપ્તિ છે.

1:09:10	'ધ્યાન' શબ્દનો અર્થ છે
	કશાકનું ચિંતન કરવું -

1:09:18	શબ્દકોશમાં તમને આ મળશે -
	ચિંતન કરવું,

1:09:21	વિચાર કરવો, તોલવું,
	કાળજીપૂર્વક ચકાસવું.

1:09:27	અને તેનો અર્થ 'માપવું' પણ છે.
	સંસ્કૃતમાં 'મા' એટલે માપવું.

1:09:35	તો, અત્યારે ધ્યાન જે છે,
	તે છે

1:09:41	રટણ, જે મગજને મૂઢ બનાવે છે,
	અને એટલે કહો કે, 'આખરે!'.

1:09:49	તે મૂઢ બને છે,
	અને તેથી શાંત પડી જાય છે.

1:09:57	અને તમને લાગે છે કે તમે કોઈ
	જબરદસ્ત વસ્તુ પ્રાપ્ત કરી છે.

1:10:02	અને તમે ચારેબાજુ બીજા લોકોને
	આમ કરવા કહો છો.

1:10:05	અને બિચારા, ભોળા લોકો
	કહે છે, 'હા, હા'.

1:10:13	તો આપણે આ બધા વિષે
	હવે વાત કરીશું.

1:10:18	દસ વાગ્યા ઉપર પાંચ મિનિટ થઈ છે.
	શું તમે આગળ વધવા માગો છો?

1:10:24	હું કામ કરું છું કે તમે કામ કરો છો?

1:10:27	પ્રઃ સાથે મળીને.
	કૃ: તમે ચોક્કસ છો?

1:10:30	પ્રઃ અમે ચોક્કસ છીએ.

1:10:37	કૃ: સાધારણ રીતે
	જે ધ્યાન કરવામાં આવે છે,

1:10:43	તે આ મૂઢતાનો વિકાસ કરવા માટે છે.

1:10:54	અને તેથી ધીરેધીરે મગજને
	તાબામાં લઈને શાંત પાડી દે છે.

1:11:01	અને જો તમને શાંતિ લાગે, તો તમે કહો,
	'હે પ્રભુ, દરેક વસ્તુ પ્રાપ્ત થઈ ગઈ છે.'

1:11:08	વક્તા માટે તે
	ધ્યાન છે જ નહીં.

1:11:14	ધ્યાન કેવી રીતે કરવું એવું ન પૂછો.

1:11:17	એ એક સુથારને એવું પૂછવા બરાબર છે કે
	સુંદર કબાટ કેવી રીતે બનાવવું.

1:11:25	જો તે એક સારો સુથાર હશે,
	તો તમારે તેને કહેવું નહીં પડે.

1:11:32	માટે, આપણે એવું નથી પૂછતાં
	કે ધ્યાન કેવી રીતે કરવું,

1:11:35	પરંતુ આપણે પૂછીએ છીએ કે ધ્યાન એટલે શું?
	બંને વસ્તુઓ તદ્દન ભિન્ન છે.

1:11:44	કેવી રીતે ધ્યાન નહીં, પરંતુ શું છે ધ્યાન?

1:11:49	સામાન્ય રીતે જે કરવામાં આવે છે,
	તે ઉપલબ્ધિઓની હારમાળા છે.

1:11:55	અને તમે કહો છો,
	'બુદ્ધ પ્રબુદ્ધ છે’.

1:11:58	હું નથી જાણતો કે એનો અર્થ શું,
	પણ એથી કશો ફરક નથી પડતો.

1:12:04	તો, જયારે તમે સરખામણી કરો,
	જે છે ધ્યાન -

1:12:10	મેં પહેલાં કહ્યું તેમ સંસ્કૃતમાં
	'મા'નો અર્થ છે 'માપવું'.

1:12:14	'હું આજે આવો હતો,
	હું આવતીકાલે વધારે સારો થઈશ.'

1:12:19	એ છે માપણી.

1:12:22	તો, માપણીનું ધ્યાનમાં
	કોઈ સ્થાન નથી.

1:12:30	ગ્રીક સંસ્કૃતિ આવ્યા બાદ
	માપણીનું સ્થાન ઊંચું બની ગયું.

1:12:38	માપણી બધી જ પ્રૌદ્યોગિક બાબતોમાં
	જરૂરી છે -

1:12:43	બધી જ પ્રૌદ્યોગિક બાબતો,
	તમે એક ખુરશી બનાવો,

1:12:48	કે ચંદ્ર ઉપર જવા માટે અટપટું
	અવકાશયાન બનાવો.

1:12:58	માપણી જરૂરી છે.

1:13:01	તો આપણે કહીએ છીએ કે,
	ધ્યાનનો ભાવાર્થ છે

1:13:07	બધી સરખામણી અને માપણીમાંથી
	સંપૂર્ણ મુક્તિ.

1:13:11	હવે, આ અઘરું છે

1:13:17	કારણ કે, ધ્યાન કશુંક
	અદ્દભુત છે,

1:13:22	જો તમે જાણતા હો કે શું કરવાનું છે તો
	- તમે નહીં, ધ્યાન.

1:13:27	ધ્યાન કરનાર અને ધ્યાન
	એ બે જુદાં છે.

1:13:33	જ્યાં સુધી ધ્યાન કરનાર છે,
	ત્યાં સુધી ધ્યાન નથી.

1:13:42	તમે આ બધું સમજો છો?

1:13:45	કારણ કે ધ્યાન કરનારને
	પોતાની સાથે નિસબત છે -

1:13:48	પોતે કેવી પ્રગતિ કરે છે,
	પોતે શું કરે છે,

1:13:51	'મને આશા છે કે હું આવતીકાલે
	વધારે સારો થઈશ', વ્યગ્રતા,

1:13:56	ધ્યાનમાં
	કોઈ ધ્યાન કરનાર હોતું જ નથી.

1:14:01	એક વાર તમે આ જાતે જ જુઓ,

1:14:04	આનું સૌંદર્ય, આનું ઊંડાણ,
	આની બારીકાઈ જુઓ.

1:14:11	એટલે, ધ્યાનની પ્રસ્થાપિત રીત
	એ ધ્યાન નથી.

1:14:19	નદીકિનારે બેસવું અને જોયા કરવું વગેરે...
	તમે જાણો છો -

1:14:23	મગજને વધુ ને વધુ
	મૂઢ બનાવે છે,

1:14:26	અને તમે કહો, 'હા, મેં એક કલાક ગાળ્યો,
	અદ્દભુત',

1:14:30	અને તમે બીજાને સાષ્ટાંગ દંડવત નમસ્કાર કરો,
	ચરણસ્પર્શ કરો.

1:14:34	જો કે, મહેરબાની કરીને
	મારો ચરણસ્પર્શ કરતા નહીં.

1:14:37	તે એક માણસ તરીકે
	સૌથી વધુ ગૌરવહીન છે.

1:14:42	તમે ઇચ્છો ત્યાં સુધી
	મારો હાથ પકડી શકો,

1:14:46	પરંતુ કોઈના પગ નહીં,
	તે અમાનવીય, ગૌરવહીન છે. બરાબર. બરાબર.

1:14:53	માટે, ધ્યાન એ એવું કશુંક છે
	જેનો મહાવરો થઈ ન શકે,

1:15:00	જેમ તમે વાયોલિન કે પિયાનોનો મહાવરો કરો તેમ.

1:15:06	ગાવામાં તમે મહાવરો કરો છો.

1:15:09	એનો અર્થ એ કે તમે અમુક સ્તરની
	સર્વોત્કૃષ્ટતાએ પહોંચવા માગો છો.

1:15:15	અને ધ્યાનમાં કોઈ સ્તર નથી,
	કશું પ્રાપ્ત કરવાનું નથી.

1:15:21	તેથી તે સભાનપણાનું,
	ઈરાદાપૂર્વકનું ધ્યાન નથી.

1:15:29	મને આશ્ચર્ય છે કે તમે
	આ બધું સમજો છો કે કેમ.

1:15:32	એવું એક ધ્યાન છે
	જે પૂર્ણપણે દિશાહીન છે,

1:15:40	પૂર્ણપણે, જો હું આ શબ્દ વાપરી શકું તો,
	અભાન.

1:15:45	એ કોઈ ઈરાદાપૂર્વકની પ્રક્રિયા નથી.
	ચાલો, છોડો આ વાતને.

1:15:51	આપણે આ વાતમાં ઘણો સમય
	ગાળી શકીએ - એક કલાક, વધારે,

1:15:54	એક આખો દિવસ,
	આ શોધવા માટે તમારું આખું જીવન.

1:16:03	અને આપણે અવકાશ વિષે પણ
	વાત કરવી જોઈએ,

1:16:08	કારણ કે તે ધ્યાન છે.

1:16:13	અવકાશ - આપણાં મગજમાં
	જરા પણ અવકાશ નથી.

1:16:18	તમે આ સમજ્યા છો, સર?
	અવકાશ નથી.

1:16:23	બે સંઘર્ષો વચ્ચે, બે વિચારો વચ્ચે
	ખાલી જગ્યા છે,

1:16:31	પરંતુ છતાં એ બધું કાયમ
	વિચારના ક્ષેત્રમાં જ રહે છે.

1:16:37	અવકાશ એટલે શું?

1:16:47	શું અવકાશમાં સમય સમાવિષ્ટ છે?

1:16:53	કે પછી, સમયમાં બધો અવકાશ સમાયેલો છે.

1:17:01	આપણે સમય વિષે વાત કરી.

1:17:04	શું હું ટૂંકમાં તેની વાત કરી શકું,

1:17:07	જોકે લગભગ
	સવાદસ વાગ્યા છે -

1:17:09	પછી તમને અહીં રોકી રાખવા બદલ
	મને દોષ નહીં આપતા.

1:17:13	સમય - હું બહુ ટૂંકમાં તે
	વાત કરીશ,

1:17:16	જો તમને સમજ ન પડે તો
	હું દિલગીર છું – સમય ગઈકાલ છે -

1:17:22	બધી સ્મૃતિઓ,
	બધા બનાવો,

1:17:25	બધા ઝઘડાઓ,
	અનિશ્ચિતતાઓ,

1:17:28	અને લાંબી, પચીસ
	લાખ વર્ષોની સ્મૃતિઓ -

1:17:34	એ બધું ગઈકાલ છે.

1:17:37	અને વર્તમાન એ પરિસ્થિતિ છે,
	જે અત્યારે ઘટી રહી છે.

1:17:43	બધો ભૂતકાળ અત્યારે
	સંજોગો દ્વારા, સમય દ્વારા, ઘટનાઓ દ્વારા

1:17:49	ફેરફાર પામી રહ્યો છે.

1:17:53	અને ભવિષ્ય ફેરફાર પામી રહ્યું છે,

1:17:57	સમયની અંદર ભવિષ્ય તરીકે ઘડાઈ રહ્યું છે.

1:18:03	એટલે કે, ભૂતકાળ પોતાનામાં
	વર્તમાનમાં ફેરફાર કરીને

1:18:09	ભવિષ્ય બને છે.

1:18:15	આમ, બધો સમય, ભવિષ્ય,
	વર્તમાન અને ભૂતકાળ

1:18:22	અત્યારની પળમાં સમાવિષ્ટ છે.

1:18:26	કૃપા કરીને, સંમત ન થતા,
	આ સૌથી વધુ…

1:18:29	આ અસાધારણ
	રહસ્ય પ્રગટ કરે છે,

1:18:32	કારણ કે આ કર્મ માગી લે છે
	- માત્ર કહેવા પૂરતી સંમતિ નહીં કે,

1:18:36	'હા, હું ઘરે જાઉં છું…'
	અને પછી તમારું જીવન એમ ને એમ ચાલુ રાખો.

1:18:43	સમગ્ર સમય - ભવિષ્ય,
	વર્તમાન અને ભૂતકાળ, અત્યારની પળ છે.

1:18:53	માટે, કર્મ અત્યારે ફેરફાર કરે છે,
	આવતીકાલે નહીં.

1:18:58	'હું આવતીકાલે સારો થઈશ'.

1:19:02	એટલે બધું કર્મ, બધો વિચાર,

1:19:07	બધો સમય અત્યારે જ છે.

1:19:14	આપણે તે વિષે વાત કરી.
	હું વધુ આગળ નહીં જાઉં.

1:19:19	તો અવકાશ શું છે?

1:19:24	તેની કલ્પના ન કરતા કારણ કે
	એ માત્ર તમારો વિચાર જ કલ્પના કરે છે

1:19:27	કે અવકાશ આવો છે,
	સ્વર્ગ છે.

1:19:32	હું તમને એક બહુ મજાનો ટુચકો કહું.
	કહું હું?

1:19:37	પ્રઃ જરૂર, જરૂર.

1:19:43	કૃ: આ નરક છે,
	અને ત્યાં દૂર શયતાન છે.

1:19:49	હું કોઈની તરફ આંગળી નથી ચીંધી રહ્યો!

1:19:54	શયતાન દૂર ખૂણામાં છે
	- તમે જાણો છો,

1:19:58	ખ્રિસ્તી શયતાન
	બે શીંગડાં અને પૂંછડીવાળો -

1:20:01	અને ત્યાં બે લોકો
	વાતો કરી રહ્યા છે.

1:20:05	એક માણસ બીજાને કહે છે,
	'અહીં બહુ ગરમી છે, નહીં?'

1:20:09	નરક - બહુ ગરમી.
	બીજો માણસ કહે છે,

1:20:12	'હા, બહુ ગરમી છે, પણ સૂકી ગરમી.'

1:20:23	આ ટુચકો નથી? રમુજી માણસો.
	ભલે, સર.

1:20:31	મારી પાસે ઘણા ટુચકાઓ છે,
	હું તે શરુ નહીં કરું.

1:20:36	તો અવકાશ શું છે?

1:20:39	જો અવકાશમાં સમય સમાવિષ્ટ હોય,
	તો તે અવકાશ નથી.

1:20:46	તો તેની હદ ચારેકોરથી બંધાયેલી છે,
	સીમિત છે.

1:20:51	તો, શું મગજ સમયથી
	મુક્ત થઈ શકે?

1:20:59	સર, આ અતિ મહત્ત્વનો,
	પ્રચંડ પ્રશ્ન છે.

1:21:03	તમે આ સમજતા હો એમ લાગતું નથી.

1:21:11	જો સમગ્ર જીવન અત્યારની પળમાં
	સમાયેલું હોય,

1:21:16	તો એનો અર્થ શું એ તમે જુઓ છો?

1:21:20	સમગ્ર માનવજાત તમે છો.

1:21:25	સમગ્ર માનવજાત,
	તમે સહન કરો છો, તેથી બીજો માણસ સહન કરે છે,

1:21:28	વ્યગ્રતા, દર્દ વગેરે.

1:21:32	તેની ચેતના એ તમે છો.

1:21:35	તમારી ચેતના,
	તમારું અસ્તિત્વ, એ તે છે.

1:21:41	તમે અને હું, એવું કંઈ નથી,
	જે અવકાશને સીમિત કરે છે.

1:21:51	તો, શું સમયનો અંત છે ખરો?

1:21:59	ઘડિયાળનો નહીં, તે તો
	તમે ચાવી ન આપો એટલે બંધ પડી જાય.

1:22:04	સમયની સંપૂર્ણ ગતિનો અંત.

1:22:09	સમય ગતિ છે,
	બનાવોની, હિલચાલોની હારમાળા છે.

1:22:17	વિચાર હિલચાલોની હારમાળા છે,
	માટે સમય વિચાર છે.

1:22:23	તો આપણે પૂછીએ છીએ:
	જો અવકાશમાં સમય સમાવિષ્ટ હોય -

1:22:30	ગઈકાલ, આવતીકાલ વગેરે.
	- તો તે અવકાશ નથી.

1:22:37	માટે, શું સમયનો અંત છે ખરો?

1:22:41	એનો અર્થ એ કે
	શું વિચારનો અંત છે ખરો?

1:22:45	એનો અર્થ એ કે
	શું જ્ઞાનનો અંત છે ખરો?

1:22:50	એટલે કે, શું અનુભવનો અંત છે ખરો?

1:22:57	જે છે સંપૂર્ણ મુક્તિ.

1:23:03	અને આ છે ધ્યાન -

1:23:07	નહીં કે નદીકિનારે બેસવું અને
	જોયા કરવું વગેરે...

1:23:10	તે બધું તો ખૂબ બાલિશ છે.

1:23:13	આ માત્ર અતિશય પ્રમાણમાં
	બુદ્ધિ જ નહીં, પરંતુ અંતર્દૃષ્ટિ

1:23:20	પણ માગે છે - કૃપા કરી
	આ શબ્દનો પ્રયોગ ફરી ન કરતા -

1:23:26	આ બધામાં અંતર્દૃષ્ટિ -

1:23:33	ભૌતિકશાસ્ત્રવિદ્, કળાકાર,

1:23:39	ચિત્રકાર, કવિ વગેરે
	પાસે સીમિત અંતર્દૃષ્ટિ હોય છે.

1:23:46	સીમિત, અલ્પ.

1:23:49	આપણે વાત કરી રહ્યા છીએ
	સમયહીન અંતર્દૃષ્ટિની.

1:23:57	તો આ છે ધ્યાન.