Krishnamurti - De kunst van het luisteren, zien, leren en leven

Krishnamurti Subtitles

OJ77T4 - De kunst van het luisteren, zien, leren en leven
Vierde openbare toespraak
Ojai, VS
10 april 1977

0:52	Gisterochtend hadden we het over angst, en we zeiden ook dat ons bewustzijn, de structuur van ons denken, en dat is het bewustzijn, gebaseerd is op denken, het streven naar macht, de vele kwetsingen die we oplopen vanaf onze kindertijd, en we hadden het gisteren ook over vrij zijn van alle angst, en of de mens, die al duizenden jaren heeft geleefd, of het wel mogelijk is om helemaal, compleet vrij te zijn van deze grote last van angst. En ik zou deze ochtend, als het mag, graag willen spreken over genot. Bij de structuur van ons denken horen angst, genot en verdriet, en voordat we dat bespreken, ons erin gaan verdiepen, zouden we, denk ik, iets heel duidelijk en rechtstreeks moeten begrijpen: de kunst van het luisteren, van het zien, van het leren. Het woord kunst wordt gewoonlijk gebruikt voor kunstenaars, mensen die schilderen, gedichten schrijven, beelden maken enzovoort, maar het woord 'kunst' betekent alles de juiste plaats geven, al onze gedachten, gevoelens, zorgen en zo, op de juiste plaats. Het woord 'kunst' betekent de goede plaats geven, goed in verhouding, alles in harmonie, niet alleen een schilderij maken of een gedicht schrijven.
4:36	Dus als u wilt, beoefen dan vanmorgen de kunst van het luisteren. We luisteren zelden naar iemand. We zijn zo vol van onze eigen opvattingen, eigen ervaringen, eigen problemen, eigen oordelen, dat we geen ruimte hebben om te luisteren. We moeten ruimte hebben, zodat jij en ik, de spreker, als twee vrienden, samen vriendschappelijk hun problemen kunnen bespreken, zittend in de schaduw van een boom, terwijl ze naar de bergen kijken, maar intussen betrokken zijn bij hun problemen, en daarom bereid zijn naar elkaar te luisteren. En je kunt alleen maar luisteren als je je persoonlijke mening opzijzet, je persoonlijke kennis of probleem, je conclusies, als je vrij bent om te luisteren zonder te interpreteren, te veroordelen of te beoordelen, maar echt de kunst van het luisteren toepast, heel zorgvuldig luisteren, met aandacht en genegenheid. En als we over die kunst beschikken, als we geleerd hebben ... of liever, als je in staat bent om zo te luisteren, wordt het heel eenvoudig om te communiceren. Dan zal er geen misverstand zijn. Communicatie houdt in dat we samen denken, dat we het samen over dezelfde dingen hebben, dat het een gedeeld probleem is, als twee mensen die in een afzichtelijke, corrupte wereld leven, waar alles zo lelijk, wreed, gewelddadig en zinloos is, is het heel belangrijk, lijkt me, als ik daarop mag wijzen, dat je bij de kunst van het luisteren meteen leert, dat je het feit onmiddellijk ziet. En als je op de juiste manier luistert, zoals we het woord 'juist' hebben uitgelegd - correct, accuraat, niet wat je denkt dat goed of fout is - maar in de kunst van het luisteren is vrijheid, en in die vrijheid heeft ieder woord, iedere nuance van een woord, betekenis, en is er onmiddellijk begrip, dat onmiddellijk inzicht is en daarom onmiddellijke vrijheid om waar te nemen.
8:54	Er is ook de kunst van het zien, dingen zien zoals ze zijn, niet zoals je ze wilt zien. Dingen zien zonder illusie, zonder dat je al een vooroordeel of een mening klaar hebt, werkelijk zien 'wat is', zonder conclusies over 'wat is'. Verder is er de kunst van het leren, niet uit je hoofd leren, wat erg mechanisch wordt, omdat onze geest, ons brein al zo enorm mechanisch geworden is. De kunst van het leren betekent dat je vrij bent om waar te nemen, om te luisteren zonder vooroordeel, zonder tegenwerpingen, zonder emotionele, romantische reacties. Als we over deze drie kunsten beschikken, niet alleen als een verbale constatering of een intellectueel begrip, maar werkelijk in ons dagelijks leven alles de juiste plaats geven, waar het hoort, zodat we een werkelijk heel rustig, harmonieus leven kunnen leiden. Maar dat is onmogelijk als je niet de kunst hebt geleerd om alles de juiste plaats te geven.
11:02	Dus we gaan het vanmorgen hebben over het probleem van angst. We gaan niet alleen dieper in op het probleem van angst, maar ook op het probleem, de vraag waarom mensen door de eeuwen heen zo sterk genot najagen. Niet dat het goed of fout is, maar waarom? De moderne beschaving, die gebaseerd is op consumeren, bestaat, als je goed kijkt, uit het najagen van genot - de boeken, je eigen gevoelens, zijn de constante, eindeloze jacht op genot, dat we zullen onderzoeken, omdat genot en angst twee kanten van dezelfde medaille zijn, en het is tamelijk zinloos om het ene te begrijpen en het andere te negeren. Dus we moeten zowel angst als genot onderzoeken. Niet alsof ze los van elkaar staan, maar het ene vloeit uit het andere voort, als twee kanten van dezelfde boom, van dezelfde medaille.
13:01	Gisteren zeiden we dat angst tijd is. Niet alleen de chronologische tijd, maar ook psychologische tijd. Tijd, zoals we hebben uitgelegd, is beweging, van hier naar daar - om fysiek van hier naar Santa Barbara te gaan of naar Los Angeles is tijd nodig. Dat is een beweging. En er is ook psychologische tijd. We denken tenminste dat er psychologische tijd is. Dat wil zeggen, de verandering van 'wat is' in 'wat zou moeten zijn', het najagen van een ideaal dat weggaat van 'wat is'. Het 'wat is' is geweld of diep verdriet of pijn, en om dat te overwinnen of te begrijpen of er psychologisch overheen te komen, zeggen we dat er geweldloosheid bestaat en je hebt tijd nodig om dat te bereiken. Er is dus de fysieke tijd, de kloktijd, en we denken helaas ook dat er psychologische tijd is. Dat wil zeggen dat je een ideaal najaagt, wat tijd is. Voor de spreker zijn alle idealen onzin, want wat belangrijk is, is niet een ideaal maar het begrijpen van 'wat is'. Als je begrijpt 'wat is', worden idealen overbodig. Maar we denken dat we idealen nodig hebben om 'wat is' te boven te komen, om 'wat is' op te heffen, druk uit te oefenen, om het weg te vagen. Dus dat is tijd.
15:53	Het denken dus, dat bestaat uit herinneringen die in het brein zijn opgeslagen in de vorm van ervaring en kennis. Dat proces van tijd noemen we evolutie. Nietwaar? Evolueren. We denken dus dat je vrij van angst kunt zijn door middel van tijd. Nietwaar? Begrijpt u? De spreker zet vraagtekens bij het hele evolutieproces, psychologische evolutie. Kunt u dit volgen? Er is dus angst - alle mensen hebben diverse soorten angst, zowel biologische als psychologische - en de bevrijding ervan. We hebben nooit gevraagd naar de bevrijding ervan, we hebben nooit gevraagd om er vrij van te zijn, we hebben angst geaccepteerd. En dat hoort bij onze conditionering. Dus we gaan samen bedicussiëren en onderzoek doen naar de structuur van het menselijk denken, en dat is tijd, afmeten, en zolang dat proces doorgaat, is er sprake van angst. We zeggen dat angst meteen helemaal kan ophouden en zonder toekomst is. Niet dat je andere soorten psychologische angst krijgt, maar het volledig ophouden van angst. En dat is alleen mogelijk als je de aard van tijd begrijpt, de psychologische tijd. Begrijpt u? Mag ik verder gaan?
19:05	Ziet u, we zijn zo gewend aan het idee om iets te worden of iets te zijn. Dit is erg interessant. Vindt u het goed als ik even een zijpad insla? U hebt vast allemaal wel gehoord of bent wel bekend met transcendente meditatie. Nietwaar? Ja? Jammer genoeg. U weet niet echt wat het betekent. Het woord 'mantra', dat u herhaalt nadat u iemand vijftig of honderd dolar hebt gegeven, en hij vertelt je het geheim van een nieuwe mantra, u weet wel, het spelletje dat u speelt. Het woord 'mantra' - luister goed - betekent in het Sanskrit: 'man' betekent 'nadenken over het niet worden of zijn.' Nadenken over niet worden of zijn. Erover nadenken, denken, peinzen, mediteren. En 'tra' betekent: vernietig of doe weg, verloochen alle egocentrische activiteit. Begrijpt u? Dat is de echte betekenis van het woord 'mantra'. Nietwaar?
21:11	K: Nog niet, meneer. Ik ben aan het praten. We zullen het morgen of overmorgen in de discussie bespreken. Dat wil zeggen, totale zelfverloochening van niet worden, niet zijn. En kijk wat u ervan gemaakt heeft: een commerciële zaak, een miljoenenindustrie, en de echte inhoud is verloren gegaan. Ik heb het ingebracht omdat we iets zo snel willen hebben, een hemel, verlichting of wat dan ook op afroep. We zijn bang ons verstand te gebruiken, logisch en redelijk te zijn. Als we willen begrijpen wat de aard van angst is en zien wat de gevolgen zijn van de werking van angst, moeten we het logisch, redelijk en met gezond verstand benaderen. En om het verstandig te benaderen, moet je het hele denkproces begrijpen. En we hebben telkens weer gezegd wat de aard en structuur van het denken is. Het denken verzint de tijd op psychologisch gebied, want het denken verzint, omdat ik zelf onzeker ben, me onveilig voel, zekerheid als een idee, als een ideaal, een voorstelling, een symbool, en het klampt zich vast aan dat symbool. Volgt u dit alles?
23:51	Om dus angst te begrijpen en het volledig te boven te komen - niet alleen de oppervlakkige, maar ook de diepe onbewuste angsten - is alleen mogelijk als je het denkproces kent of begrijpt en het de juiste plaats geeft. Dat is de kunst van het denken. Begrijpt u? Zitten we nog op één lijn? Zoals we al eerder zeiden, is denken het resultaat of de reactie van kennis die in het brein als herinneringen zijn opgeslagen. Het denken heeft dus een juiste plaats - bij het bouwen van een huis, de wereld van de technologie, enzovoort. Maar op psychologisch gebied veroorzaakt het denken angst. Dus er is geen plaats voor het denken op psychologisch gebied als je vrij van angst wilt zijn. Hebben we nog contact met elkaar?
25:27	Luister alstublieft hiernaar, niet hoe je vrij moet zijn van angst, wat zinloos is, omdat het 'hoe' betekent dat het denken iets verzint, dat het een systeem creëert, ontwerpt. Als je zegt: "Hoe moet ik het doen?" vraag je om een systeem. Dat systeem is door het denken ontworpen. Het denken zit dan weer gevangen in een systeem, in de hoop vrij te zijn van angst. Goed. Wat we zeggen is dus, leer alstublieft de kunst van het luisteren. Dat wil zeggen, je hebt vele soorten angst of een bepaalde angst, of je hebt angsten, allemaal opvervlakkige, maar als je daarvan de oorsprong begrijpt, verdwijnt die vanzelf. Luister alstublieft, zoals we al zeiden, met de kunst van het luisteren. De kunst van het luisteren wil zeggen dat je je vooroordelen aan de kant zet, je conclusies en je wens zelfs om vrij te zijn van angst. Juist de wens om vrij te zijn van angst, het verlangen om daar vrij van te zijn, vormt een belemmering om te luisteren. Nietwaar? Leer dus alstublieft nu de kunst van het luisteren. Met die aandacht van het luisteren, wat een kunst is, als de spreker zegt dat denken tijd is, afmeten, dat denken een proces in de tijd is, dus angst veroorzaakt, als je dat ziet, als je werkelijk naar die uitspraak luistert en er geen conclusie van maakt, maar werkelijk luistert met je hart en je geest, met al je vermogen, aandacht en zorgvuldigheid, zul je zien dat er voor angst helemaal geen plaats is. De kunst van het luisteren is het wonder. Zijn er enkelen van u die dit begrijpen? We zullen er later op terugkomen.
28:43	Nu gaan we het samen hebben over wat genot is, waarom mensen genot najagen - omdat dat deel uitmaakt van ons bewustzijn, van ons dagelijks leven, van ons denken, het is het motief waardoor we op jacht blijven gaan. Waarom heeft de mens genot tot zoiets belangrijks gemaakt, zo enorm groot gemaakt - de hele amusementswereld - waarom? Er is niet alleen de amusementswereld van Hollywood en de rest van de wereld, maar er is ook religieus vermaak. Dit is geen heiligschennis of belediging, maar de hele structuur en aard van de religieuze mis en de rest is een vorm van vermaak - je wordt vermaakt, emotioneel gevoed, gestimuleerd. We moeten dus op die vraag ingaan, als u dat wilt, en u moet dat wel willen, want het maakt deel uit van uw leven. Er is niet alleen seksueel genot, maar er zijn ook verschillende vormen van psychologisch genot - het genot dat je iets hebt, het genot van bezit - luister alstublieft, zie het bij uzelf, neem niet zomaar de woorden van de spreker aan, want dat heeft geen enkele betekenis. Het genot van bezittingen, het genot van ergens aan gehecht zijn, het genot van ergens bij horen, een groep, een gemeenschap, een sekte, een familie. Verder is er het genot van macht, macht over anderen, macht over jezelf, de beheersing, die een vorm van ascese is. Het woord 'ascese' komt van ... betekent eigenlijk 'as', het woord 'ascetisch' betekent 'wat tot as is gemaakt', een kwijnend persoon, dat betekent het. Er is dus macht, er schuilt genot in macht, in bezit, gehechtheid, het geeft genot als je bij een bepaalde gemeenschap behoort, als je meeloopt met de massa, niet tegen de stroom in zwemt of juist tegen de stroom in zwemt, wat ook een vorm van genot wordt.
32:39	Dus er zijn ontelbare soorten genot. Ik hoop dat u zich daarvan bewust bent. Bent u, als ik u dat als vriend mag vragen, terwijl we dit samen bespreken, bent u zich bewust van het genot dat u najaagt, dat u nastreeft? En we bespreken dat genot, of dat het genieten van een smaak, van eten, van seks is, het biologische genot, het zinnelijke genot en het psychologische genot. Waarom jaagt u als mens die de wereld vertegenwoordigt en als mens bént u de wereld, waarom jaagt u dat genot na? Begrijpt u mijn vraag? Waarom die voortdurende behoefte? Het genot van presteren, het genot van leven volgens een ideaal, het genot van de zoektocht naar de zogenaamde God. God is immers uitgevonden door het denken, nietwaar? Bent u bereid daarnaar te kijken? Want als we daarover praten, is het belangrijk te begrijpen wat werkelijkheid en wat waarheid is. Want we hebben van God een absolute waarheid gemaakt, niet alleen in dit land, maar in heel Europa en de hele Aziatische wereld - laat het woord 'God' vallen en je bent zeer gerespecteerd.
35:22	We vragen dus, wat is werkelijkheid en wat is illusie en wat is waarheid? Begint u moe te worden? V: Nee.
35:45	K: Ik hoop dat u niet alleen naar een heleboel woorden luistert. Dan wordt het erg vermoeiend, dan wordt het behoorlijk saai. Maar als u luistert, wat de kunst is, een grote kunst, dan moet u ontdekken wat de werkelijkheid is. Zou u zeggen dat de werkelijkheid alles is wat het denken heeft geschapen, alles - het mooie gebouw, de tempel, de moskee, de kathedraal en wat er in de kathedraal, de moskee en de tempel staat. Dat is de werkelijkheid. Het denken heeft de natuur niet geschapen. Dat is de werkelijkheid - zo is het. Maar het denken heeft veel illusies geschapen - de illusie van nationaliteit, die als werkelijkheid wordt geaccepteerd, de illusie van oorlog, die wordt geaccepteerd als iets noodzakelijks dat bij de beschaving hoort. Dus alles wat het denken heeft gecreëerd, zowel op technologisch gebied als wat het aan illusies heeft gecreëerd, is werkelijkheid. Maar het denken heeft niet de natuur geschapen, wel een stoel van het hout uit de natuur. Begrijpt u dit alles? Kunt u dit volgen? Bent u hierin geïnteresseerd?
38:18	Dus de waarheid heeft niets te maken met de werkelijkheid, met waar we over praten als we ingaan op de vraag wat meditatie is. Want waar we het nu over hebben maakt deel uit van meditatie, de kunst van het luisteren hoort bij meditatie, de kunst van het zien en het leren hoort bij meditatie. Wat we nu doen is het proces van meditatie, namelijk om vrij te zijn van angst en om genot te begrijpen. We vragen dus of genot liefde is? Nietwaar? Ontdek het zelf, stel jezelf de vraag of genot liefde is. Is verlangen liefde? Is bezit liefde? Is streven naar macht liefde? We vragen dus, hoort verlangen en genot bij de aard van liefde? En zo niet, waarom hebben we genot dan belangrijker gemaakt dan liefde? En om liefde te begrijpen - ga hier alstublieft met de spreker op in, want dit is erg belangrijk in ons leven, omdat we geen liefde hebben. We weten wat gehechtheid is, we weten wat ... het is om te bezitten of iemands bezit te zijn en het genot daarvan. We weten allemaal wat seks is en kennen het genot van seks - de fantasieën, de beelden, het denken dat bij de daad betrokken is - allemaal genot. Is dat allemaal liefde, vragen we. We gebruiken het woord 'liefde' zo gemakkelijk - ik houd van mijn land, van mijn boeken, van wat ik eet, ik houd van mijn vrouw of mijn vriendin. Dus je moet heel diep op deze vraag ingaan om zelf te zien en te ontdekken wat liefde is. Zonder liefde heb je je leven verspild, ben je een zombie of alleen maar iemand die een hoop woorden gebruikt, die een nutteloos leven leidt, verward, ongelukkig, vol leed.
42:33	We kunnen dus alleen begrijpen wat liefde is als we, niet verbaal of intellectueel, maar diepgaand begrijpen wat genot betekent. Er is genot, er is blijdschap en er is vreugde. Begrijpt u? Er is genot en vreugde als 's morgens de zon is opgekomen, vroeg in de ochtend, als de vogels zingen, het licht op de bergen, op de bladeren en de kleuren - dat is een groot genoegen, grote vreugde. Maar als het denken gaat meedoen en zegt: 'Wat een prachtige ochtend! Ik wou dat het elke dag zo'n ochtend was," of de herinnering aan zo'n ochtend en het herinnerde genoegen van die ochtend is genot, nietwaar? Begrijpt u wat ik zeg? U kijkt allemaal zo verbaasd? Wat is hier moeilijk aan? Kijk, je hebt een ervaring, een prettige ervaring, een ervaring die heerlijk was, gelukkig, vreugdevol, en je laat het daar niet bij. Het denken gaat meedoen en zegt: "Dat wil ik weer. Laten we dat herhalen," wat het najagen van genot is, want wat heerlijk en vreugdevolg was, is onmiddellijk een zaak van genot geworden door het denkproces. Snapt u? Begrijpt u dat? Er is dus genot, er is blijdschap, er is vreugde. Vreugde komt nooit als jij dat wilt. Het komt, een gelukkige, bijzonder harmonieuze, heerlijke staat van zijn. Maar je laat het daar niet bij. Het denken zegt: 'Ik moet dat weer hebben." Het verlangen om het opnieuw te hebben is de jacht op genot, niet de echte ervaring.
45:50	Genot bestaat dus uit de volgende elementen: dat wat het denken najaagt als genot, vreugde die losstaat van genot, de verrukking, de schoonheid van iets. Nu we het over schoonheid hebben, vindt u het goed om daar wat verder over te praten? Wat is schoonheid? U weet wanneer u iets heel erg moois ziet - de berg, de diepe dalen, schaduw, een gordijn van water, als je die prachtige, indringende dingen ziet, ben 'jij' er op dat moment, in die seconde niet - 'jij' met je problemen, met je dwaasheden, met je gekkigheid, dat is allemaal weg - jij bent er niet, want de grootsheid en de glorieuze waardigheid van de berg zijn zo groot dat ze 'jou' verdrijven. Dat betekent dat er alleen schoonheid is als 'jij' er niet bent. Begrepen?
47:48	We zeggen dus dat er genot is, blijdschap en vreugde en het is de kunst van het leven om die allemaal de juiste plaats te geven. Maar ons bewustzijn, dat bestaat uit ons dagelijks leven, is zo verward en tegenstrijdig, en ik zeg dat, als je niet heel grondig begrijpt wat genot en blijdschap is, vreugde die overgaat in grote extase, als er geen orde is in je bewustzijn, kun je onmogelijk mediteren. En dat is wat we nu doen, een leven leiden dat meditatief is, niet mediteren en een dom, slecht, gewelddadig leven leiden. Dus als genot en verlangen geen liefde zijn, als jaloezie geen liefde is, als gehechtheid geen liefde is, als iemands bezit zijn of bezitten geen liefde is, terwijl de meeste mensen genieten van bezit, wat is dan de relatie tussen genot en liefde? Wat is de relatie tussen gehechtheid - u weet wat gehechtheid is, hoe het ontstaat - en liefde? Wat is gehechtheid? Mijn land, mijn god, mijn geloof, mijn vrouw, mijn man, de afhankelijkheid van iemand anders, of van een goeroe. En ik hoop dat niemand van u een goeroe heeft, want dan ben je afhankelijk van iemand die denkt dat hij het weet. Als iemand zegt dat hij het weet, pas dan op.
51:32	Om dus te begrijpen wat de relatie is tussen genot en liefde, moet je begrijpen wat de relatie is tussen mensen. Nietwaar? Wat is werkelijk de relatie tussen mensen? Hebben ze eigenlijk wel een relatie? Of bestaat die relatie alleen uit reacties, een gevoel van afhankelijkheid, seksueel en noem maar op. Als je zegt: 'Ik heb een relatie met mijn vrouw of mijn vriendin of vriend," wat betekent dat? Onderzoek het, in hemelsnaam, want dit is je leven. Wat betekent het eigenlijk? Ben je werkelijk met elkaar verbonden? Of is het alleen een idee, een gedachte dat je verbonden bent? Begrijpt u wat ik zeg? Als het de gedachte is dat je verbonden bent, is die relatie gebaseerd op herinnering - de herinnering aan kwetsuren, aan seksueel genot, de herinnering aan afhankelijkheid, enzovoort. Je relatie is dus gebaseerd op de herinnering aan eerdere gebeurtenissen en die relatie houden we vast. Zij herinnert zich dingen van vroeger en jij herinnert je dingen van vroeger, dus je ontmoet elkaar nooit. Begrijpt u dit alles? Misschien kom je elkaar tegen in bed, maar in feite ontmoet je elkaar nooit. Zolang je relatie is gebaseerd op herinneringen aan vroegere gebeurtenissen, ben je niet verbonden. Je mag het 'liefde' noemen, maar het is iets doods. En daarom is er zo'n conflict tussen man en vrouw. Nietwaar?
54:48	Luister ernaar, niet: wat doen we eraan? Als je luistert, zoals we zeiden, de kunst van het luisteren, zodat je gevoelig bent, alert, oplettend, op dit moment. Als je dat nu doet, de kunst van het luisteren, zul je zien dat je het denken de juiste plaats geeft. Dan heb je echt een relatie met elkaar, en daarom is er nooit een conflict met een ander.
55:31	Hoe laat is het? Het is twaalf uur. Waarschijnlijk zijn de meesten van u blij dat het twaalf uur is, maar laten we nog even doorgaan en dan ophouden, omdat u dit niet meer dan een uur kunt volhouden. Want als u net zo hard werkt als de spreker dat doet voor u, houdt uw brein dit niet langer dan een uur vol. Maar als u niet zo hard werkt als de spreker, zegt u: "Ga alstublieft door."
56:24	We zijn dus op een bepaald punt gekomen bij het begrijpen van ons bewustzijn, dat ons leven is, ons alledaagse leven. In dat bewustzijn zit het verlangen naar macht, de vele kwetsingen die je van jongs af aan hebt opgelopen. Verder is er angst, genot en dat wat we 'liefde' noemen, maar geen liefde is. En de talloze geloofsovertuigingen die we hebben - ik geloof in God, ik geloof niet in God, ik geloof in socialisme, ik geloof in ... Begrijpt u? Geloof. En geloof betekent dat je leeft op basis van de schone schijn, die niets te maken heeft met de werkelijkheid. We brengen dus orde aan in het bewustzijn. Niet door het verlangen naar orde, niet via een poging om orde te scheppen, maar door de luisteren, te zien, te leren. Om te kunnen luisteren moet er geen doel zijn. Begrijjpt u? Om te kunnen zien moet er geen vertekening zijn. En om te leren, niet om uit je hoofd leren, moet er vrijheid zijn om te observeren, om te leren, om gade te slaan.
58:29	We zullen dus als we elkaar zaterdag zien praten over wat liefde is en in welke relatie ze staat tot verdriet. En als er tijd is zullen we ingaan op de vraag wat de dood is, want dat is een van de elementen van het leven, het sterven. Jammer genoeg zien we dat nooit onder ogen. UItzoeken wat het betekent om te sterven tijdens je leven, als je vol levenslust bent - geen neurotisch leven, maar een verstandig, gezond leven - de diepte en betekenis onderzoeken van dat bijzondere fenomeen dat we de dood noemen. En die heeft alles te maken met liefde. Liefde staat niet los van leven en dood.
59:45	Nietwaar? Is dit genoeg?